Przychowa (niem. Preichau), gm. Ścinawa [SWŚ I, s. 147-151]

Prichou (1210); Prichow (1227); Prychov (1238); Prichoua (1240); Prichoua (1245); Prihouie (1253); Prichouia (1255); Prichovia, Prychovia (1300-1305); Prichowa (1301); Preichau (1310); Prichau (1342); Prichaw (1342); Prechaw (1342); Prechau (1342); Prychovia (1372); Prichaw (1378, po 1409); Preychauia (1411); Preichau (1429, 1436, 1439, 1448, 1466, 1470); Prichowie (1440); Preiche (1441); Preichaw (1399, 1449, 1453, 1472, 1475, 1500); Preychaw (1428, 1439, 1471-1497, 1500)

archiprezbiterat ścinawski (1376, 1418)

dystrykt ścinawski (1372, 1471-1497, 1500)

1. 1210 Mateusz, kanonik wrocławski i kapelan w P. (SUb I, nr 122); 1227 w P. zmarł b. wr. Wawrzyniec (Dług., s. 329); 1238 siedziba b. wr. Tomasza I w Głogowie za P. (KH, s. 203); 1240 (P.) dok. b. wr. Tomasza I (SUb II, nr 183); 1245 P. w posiadaniu b. wr. (LF, s. 59, przyp. 157; Neuling, 241); 1253 ks. Konrad I poświadczył zamianę dóbr z b. wr., w tym P. pozostało w rękach b. wr. (SUb III, nr 102); 1255 (P.) dok. ks. Konrada I (SUb III, nr 148); 1300-1305 do okręgu wokół P. należały wsie, które płaciły dziesięcinę zbożową i pieniężną: Rataje, Mojęcice, Labschiczi, Oborniki Śląskie, Golina, Bychowo, Łapczyce (LF, B 157) oraz →Olszany, →Ciechłowice, →Buszkowice, →Gwizdanów, Krzelów (LF, E 278); →Chosono, →Sanada, →Gogołowice, →Naroczyce, →Górki, →Miłogoszcz, →Nieszczyce, →Brodowice. Do przewozu zboża do P. zobowiązani zostali mieszkańcy →Naroczyc (LF, E 291); 1301 wikariusze katedry wrocławskiej posiadali zakupiony w P. cz. 6 grz.r. na najbliższych 30 lat. Po tym czasie, gdyby parafie zostały opuszczone przez mieszkańców, dok. z uposażeniem miał być wystawiony na nowo (RS 2626); 1310 Henryk Drognitz, pleban w P. (RS 3102; Neuling, 241); 1342 b. wr. Przecław z Pogorzeli z powodu zamiany z Wolframem Kemnitz dóbr b. wr. Stęszów na Przyborów zdecydował w sprawie biskupich dóbr w P., szczególnie założonego przez b. wr. młyna nad Odrą, który nie mógł istnieć bez rzeki i stęszowskich lasów: przy młynie usytuowane łąki, rybniki i brzeg Odry zostały przekazane na wieczne użytkowanie b. wr. i kapituły; wszystko, co będzie w przyszłości dziedzicznie należeć do dworu (Hofe) i ww. młyna w P., winno być ustalone wg granic lasów i następujących zasad granicznych: od drogi, która prowadzi z →Lasowic do Przyborowa, do przeprawy przez Odrę w dolnej części wsi P. W związku z tym inne drogi przez łachy piasków zw. Zant prowadzące do dworu w P. i do tamtejszego młyna, winny pozostać otwarte, bez jakichkolwiek utrudnień, dla koni, wozów i pieszych. Oprócz tego winien Wolfram i jego następcy uznać rybnik nad brzegiem Odry, z którego b. wr. może, jak dotychczas, brać ryby i we wsi Śleszowice nad Odrą nie powinien zakładać nowego młyna, jeśli to utrudni i uszkodzi pracę młyna w P. Kiedy jednak zbuduje młyn w Śleszowicach, powinien otrzymać wolną trasę dostępu przez dobra w P. (RS 6779); 1372 Mikołaj Keleschau w imieniu swoim i swoich siostrzeńców – Jana Gerlinc i Małgorzaty – sprzedał Henrykowi Isener za 40 grz. sołectwo z 2 przynależącymi doń ł. w P. (APWr., Rep. 31, 2 A, s. 77); 1376 kościół w P. (Heyne II, 117); 1378 Piotr, Mikołaj, Jan i Konrad Isener sprzedali 2 ł. z sędziostwa w P. z pastwiskiem dla 100 owiec br. Bartkowi i Piotrowi z P., którzy mieli płacić b. wr.½ grz. z 1 ł. (APWr., Rep. 31, 3 A, s. 129); 1399 Konrad Czettritz – pleban w P. (Jungnitz I, 393); po 1409 Mikołaj, sołtys z P., i jego s. Stefan (Śl.k.r., s. 53); 1411 Jan Sallatoris, konwentor w P. (InvG, s. 52); 1418 kościół w P. (Heyne I, 713); 1428 kanonik wrocławski Mikołaj Goldberg wydzierżawił wszystkie swoje dochody, cz. i daniny należące do dworu, czyli prokuratorii dworu w P. (curia seu procuratio curiae), które otrzymał w nadaniu od b. wr. Konrada, panu Bartoszowi z Sokołowie, dziedzicowi Poniatowie, na okres 4 lat. Bartosz otrzymać miał 1900 grz. (w corocznych ratach 500, 500, 500 i 400 grz.). Po tym czasie wspomniany dwór powrócić miał bez przeszkód do b. wr. (AAWr., Dok. chron., 1.05.1428); 1429 b. wr. Konrad IV Starszy zastawił na 6 lat Bartoszowi z Sokołowic, który uwolnił b. wr. od długów zaciągniętych u chrześcijan i żydów, za kwotę 2250 grz. biskupi klucz w P. z całym wyposażeniem i dochodami, takimi jakie wcześniej posiadali Jan [z] Moczydlnicy, potem zm. kanonik katedry wrocławskiej Mikołaj z Krobielowic i Szymon z →Górzyna (AAWr., Dok. chron., 18.02.1429); 1436 b. wr. Konrad wydzierżawił na 2 lata za 1000 węg. guld. br. Piotrowi i Konradowi Falkenhain klucz P.: z cz., rentami, daninami zbożowymi, folwarkami, młynami, rybnikami, łąkami, służbami dworskimi i stawami in der Barde[1], z wyższym i niższym sądownictwem, za wyjątkiem wsi b.wr. →Olszany (AAWr., Dok. chron., 24.07.1436); 1439 (P.) b. wr. Konrad ślubował Jerzemu Oderwolffe, że powetuje mu szkody poniesione z powodu pana Mościca[2]; pieniądze na ten cel b. wr. pozyskać miał z klucza P. (AAWr., Dok. chron., 24.04.1439); 1439 (P.) dok. Mikołaja Dzaluscha (AAWr., 11.56); 1440 b. wr. Konrad zobowiązał się wypłacić panu Mościcowi, dziedzicowi Koźmina Wielkopolskiego, do 6.01.1442 r. (1443?) 550 grz. z powodu zwolnienia P. (causa dimissionis Prichowie); Mościc zobowiązał się służyć b. wr. osobiście wraz z 9 pocztowymi (clientes) i 10 końmi (AAWr., Dok. chron., 13.09.1440; AAWr., Regesty książkowe, t. 9, nr 781-782, s. 242-243[3]); 1441 Piotr Falkenhain, starosta w P., potwierdził, że Jan Gorschin, sołtys w →Buszkowicach i zamieszkały tam Mikołaj Gauske, sprzedali mansjonarzom kolegiaty głogowskiej 2 ½ grz.r.cz. (za 25 grz.) na sędziostwie Gorschina w Buszkowicach i na folwarku Mikołaja Gauske w kluczu P., zastrzegając prawo wykupu. Świadkowie: m.in. Bernard Tintz, pleban P. (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 181-183); 1441 potwierdzenie ww. dok. (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 183); 1448 b. wr. Piotr sprzedał cz. z P. i →Olszan, aby pozyskać środki na wykup zamku w Otmuchowie z rąk Zygfryda Wadewitza: wikarym kolegiaty głogowskiej 4 ½ grz. (za 45 grz.), tamtejszym mansjonarzom 6 ½ grz. (za 65 grz.), altaryście Maciejowi Loss 2 grz. (za 20 grz.), wikaremu i altaryście Janowi Wellenrilch 1 ½ grz. (za 15 grz.). Za wypłacanie cz. poręcza Mikołaj Löben, dziekan kolegiaty opolskiej i prokurator w P. (AAWr., Regesty książkowe, t. 33, s. 622-623); 1449 b. wr. Piotr oświadczył, że zmuszony został sprzedać majątki kościelne celem zwerbowania zaciężnych przeciw Henrykowi Stosch, który napadł zbrojnie i spalił dobra b. wr.; b. wr. sprzedał Bartoszowi Wiesenburg i jego ż. Annie za 1180 grz., z prawem do wykupu za tę samą sumę, dobra i wsie, m.in. P., wraz ze wszystkimi prawami i przynależnościami, łącznie z wyższym i niższym sądownictwem; b. wr. zezwolił im wykupić majątek →Ciechłowice (AAWr., Dok. chron., 29.08.1449); 1453 dla obrony kościoła, ludzi i ziemi przed Henrykiem Stosch, starostą w Brzegu i jego pomocnikami, na werbunek i utrzymanie zaciężnych wojsk, b. wr. sprzedał z prawem wykupu za 1180 grz. br. Stefanowi, Henrykowi, Krzysztofowi i Mikołajowi zw. Thader z Wąsosza dobra kościelne: m.in. P. Sprzedaż dotyczyła wszelkich praw, przynależności i dochodów, w tym wyższego i niższego sądownictwa, a dobra te mieli posiadać i korzystać z nich nie niepokojeni przez ludzi i urzędników b. wr.; br. Thader zobowiązani byli każdego roku dawać plebanowi w P. 6 wiard.r.cz.; b. wr. zezwolił im również wykupić majątek →Ciechłowice z zapewnieniem o powetowaniu kosztów poniesionych w przypadku dokonanych w P. inwestycji budowlanych; br. Thader mieli we wspomnianych majątkach prawo do wyrębu drewna budowlanego i opałowego w kościelnych lasach i zagajnikach, z zastrzeżeniem, że drewna tego nie mogli nikomu dawać i sprzedawać. W przypadku kłopotów finansowych br. Thader mogli sprzedać lub zastawić całość lub część wymienionych dóbr, ale tylko za zgodą b. wr.; na odwrocie dok. informacja, że dobra wykupione zostały w 1466 r., a dok. został skasowany (AAWr., Dok. chron., 4.06.1453); 1466 ks. Salomea z matką Anną Colditz i siostrą Anną Hazenburg za zgodą b. wr. i kapituły przejęły od Stefana Thadera i Jego br. zastawione majątki b. wr.: klucz w P. obejmujący: P., Krzelów, →Buszkowice, Buszkowice Małe, →Gwizdanów i →Olszany za 1180 grz. i 80 guld. oraz →Ciechłowice za 200 guld. (AAWr., Dok. chron., 14.03.1466); 1466 b. wr. wykupił zastawione wsie: m.in. P. Uwagi: na odwrocie data 4.06.1453. Zapewne idzie o wykup zastawu z rąk br. Thaderów przez księżną Salomeę (AAWr., Regesty książkowe, 1.10, nr 1195, s. 215-216); 1470 Krzysztof Loss, altarysta kolegiaty głogowskiej, oświadczył, że 1 grz.r.cz., którą pobierał ze wsi P. i →Olszany, została w imieniu b. wr. Rudolfa wykupiona za 17 flor. węg. i 4 gr. przez biskupiego sędziego Macieja Wilhelmi (AAWr., Regesty książkowe, t. 33, s. 713-714); 1471-1497 i 1500 w rejestrach dochodów wikarych kolegiaty gło­gowskiej, należne 3 i ½ grz., płacił biskupi zarządca (iudex curiae) w P.; od 1484 r. – 4 i ½ grz. (AAWr., IV b 62, bs.; IV b 63, s. 12,44,76,108,140,167,192,218, 246, 275; IV b 64, bs.); 1472 b. wr. Rudolf po wykupieniu od księżnej Salomei opawskiej klucza P. zapisał Zygmuntowi Bußwoy należące do tegoż klucza wsie →Olszany i →Gwizdanów za 553 guld. węg., zastrzegając prawo wykupu (AAWr., Regesty książkowe, t. 10, nr 1236, s. 254-255; Heyne III, 701); 1472 b. wr. Rudolf po wykupieniu od księżnej Salomei opawskiej klucza P. zastawił Franciszkowi Ratzbarowi i jego ż. Eufemii za 300 węg. guld. należącą do tegoż klucza wieś Buszkowice Małe; b. wr. zastrzegł dla siebie i swoich następców lub dla tych, którzy będą mieli w zastawie wieś P. służby dworskie ze wsi Buszkowice Małe, które pełnione będą w młynie w P. podług starego zwyczaju (AAWr., Dok. chron., 27.01.1472); 1472 b. wr. Rudolf potwierdza, że po wykupieniu od ks. Salomei, jej matki i siostry klucza P. zastawionego jej przez b. wr. Jodoka, za zgodą kapituły zapisał z prawem wykupu Janowi Unruh i jego ż. Małgorzacie za 523 guld. wyłączone z klucza P.: wieś P. z majątkiem i wsią →Buszkowice, z władztwem, prawami, rentami, cz., ludźmi, zaszczytami, pańszczyzną, służbami, wyższym i niższym sądownictwem, młynami, stawami, folwarkami i przynależnościami, jednak z wyłączeniem 4 ł. w →Buszkowicach. Jan Unruh i jego dziedzice mieli prawo pozyskiwać z okolicznych lasów drewno opałowe. Na potrzeby młyna dworskiego w P. mogli oni pozyskiwać drewno budowlane z lasu zwanego Barda przynależącego do majątku Krzelów. Drewna tego nie mogli sprzedawać ani rozdawać. Lasów tych nie mogli karczować ani pustoszyć w innym celu niż do budowy domów. Jan miał dawać plebanowi w P. rocznie 1 ½ grz. Chłopi ze wsi i majątków należących do klucza w P. zobowiązani byli pełnić służby dworskie w młynie P., podług starego zwyczaju (AAWr., 11.28); 1472 b. wr. Rudolf oświadczył, że po tym, jak ks. Salomea odstąpiła Mikołajowi Rackwitz za 627 węg. guld. majątek i wieś Krzelów (przynależący do zastawionego jej jeszcze przez b. wr. Jodoka klucza P.), wykupił ją odeń za tę samą sumę Henryk Haugwitz; b. wr. nadał i zapisał Henrykowi wspomnianą wieś z przynależnościami, władztwem, wyższym i niższym sędziostwem, wolnościami, cz., daninami okolicznościowymi, robociznami, stawami, dziesięcinami i wszystkimi bez wyjątku korzyściami, bez szkody dla prac dworskich, które mieszkańcy tejże wsi zobowiązani byli świadczyć w młynie w P., a także z 4 ł. w →Buszkowicach; dobra miały pozostać w ręku Henryka do momentu wykupienia przez b. wr. za 627 guld. Z tytułu ich posiadania Henryk miał służyć podług starego zwyczaju jak inni wasale b. wr.; z lasu Barda mógł pozyskiwać na własny użytek drewno opałowe. Nie mógł natomiast sprzedawać żadnego drewna – ani opałowego, ani budowlanego (AAWr., II.39a); 1473 ks. Salomea dzierżyła cały klucz przychowski. Następnie klucz podzieliła i zastawiła kolejno: Zygmuntowi Bußwoy wsie →Olszany i →Gwizdanów za 553 guld.; Janowi Unruh wieś P. z tamtejszym młynem i wieś →Buszkowice (wyjąwszy 4 ł. tamże i Krzelów, zastawione już uprzednio Henrykowi Haugwitzowi) za 523 guld.; Fryderykowi Ratzbor wieś Buszkowice Małe za 300 guld. B. wr. Rudolf uznał, że nie ma w tym pożytku dla kapituły i zezwolił Melchiorowi Löben przejąć ww. dobra za sumę, za którą były zapisane razem, tj. 1376 guld. Taki klucz majątkowy – wieś P. z młynem i wsiami →Olszany, →Gwizdanów, →Buszkowice (wyjąwszy 4 ł.) i Buszkowice Małe – wspomniany Melchior i jego ż. Barbara mieli dzierżyć i korzystać z niego z władztwem, prawami i rentami, cz., daninami, pracami dworskimi, służbami, wyższym i niższym sądownictwem, młynami, stawami i folwarkami do momentu uiszczenia ww. sumy. Mieli prawo do pozyskiwania drewna opałowego i budowlanego z lasu Barda, który przynależy do majątku Krzelów, którego nie mogli sprzedawać ani rozdawać. Nie mogli też karczować i pustoszyć lasu. Plebanowi z P. mieli dawać 1 i ½ grz.r.cz. Na czas dzierżenia wspomnianego klucza mieli pozostać wierni b. wr., będąc jego lennikami, tak jak inni poddani. Podobnie jak od innych b. wr. mógł w razie potrzeby żądać służb. Melchior miał także prawo sądzenia rycerstwa (manów) posiadającego dobra w podległej mu ziemi przychowskiej (AAWr., 11.29); 1475 b. wr. Rudolf oświadczył, że po tym, jak zapisał Melchiorowi Löben należące do klucza P.: wieś P. z folwarkiem i młynem, z majątkami i wsiami: →Olszany, →Buszkowice i Buszkowice Małe, →Gwizdanów z pełnym władztwem, prawami, rentami, cz. i innymi przynależnościami oraz 4 ł. w →Buszkowicach, Polacy spalili wieś P. z młynem i folwarkiem; b. wr. uzgodnił z Melchiorem, że ów odbuduje folwark i młyn na swój koszt, pozyskując na ten cel drewno z lasów i zagajników należących do b. wr., który obiecał, że dobra pozostaną w ręku Melchiora i jego pierworodnego s. Kaspra dożywotnio i że nie pozwoli nikomu ich wykupić (AAWr., II. 30); 1480 b. wr. Rudolf na prośbę Kaspra Brauna, który wykupił je za 550 guld., nadał nabywcy oraz jego legalnym sukcesorom majątek i wieś Krzelów, wraz z wyższym i niższym sądownictwem, wolniznami, cz., daninami, z wyjątkiem stawów, które dotąd w ½ wykorzystywane były przez b. wr. i nadal w ½ mają do niego należeć; pańszczyzna we młynie w P. nadal ma być świadczona przez mieszkańców i chłopów wsi Krzelów (AAWr., II 40); 1500 Jan Pentke z P. (APWr., Rep. 132d: Seidlitz-Sandreczki, Acc: 63/28, nr 55); 1501 b. wr. Jan zapisał z prawem wykupu klucz P. Janowi Pentke i jego s. Albertowi za 2021 węg. guld. i 20 gr. (Heyne II, 701)

2. Wieś w obrębie Obniżenia Ścinawskiego. Deniwelacje bardzo małe – w większości nie przekraczają 10 m. Większe zróżnicowanie rzeźby terenu jedynie w SE części, przy krawędzi zbocza doliny Odry. W zakolu meandrowym 2 odnogi koryta starorzecza[4] – jedna uchodzi bezpośrednio do głównego koryta Odry (w tym miejscu przeprawa promowa), druga stanowi E obrzeże wsi. Najbardziej wyraźny odcinek krawędzi doliny ma przebieg w przybliżeniu równoleżnikowy, o wysokości względnej 2-4 m. Dno doliny na wysokości 89-90 m n.p.m. Dolina Odry wyznacza E i S granicę wsi. Na W wysokości 91-94 m n.p.m., liczne cieki, w tym największy, Przychowska Struga, o odpływie na SE, uchodzi do starorzecza Odry na W od siedliska wsi. W NW części ujście do Przychowskiej Strugi Kijanki oraz lewobrzeżnego dopływu o odpływie na S. Granicę SW wyznacza Gatna, uchodząca do starorzecza Odry na granicy P. i →Lasowic. W części E wsi wysokości 95-101 m n.p.m. oraz szeroki, spłaszczony garb w osi N-S. Na jego S krańcu zabudowa siedliskowa wsi. Układ wsi wielodrożny. W części N niewielkie, trójkątne nawsie. Od E przylega do niego kościół, od W niewielki plac, z promieniście rozchodzącymi się drogami. Przy nich zabudowania, w tym folwark na planie otwartego prostokąta na NW obrzeżu siedliska. W środkowej części siedliska szeroka droga w formie prostokątnego placu, wydłużona w osi N-S. Po jej W stronie gospodarstwa na planie zamkniętych czworoboków, po E – folwark z siedzibą pańską. Na S krańcu drogi największy folwark, na planie zamkniętego prostokąta, tuż nad krawędzią doliny Odry, nad korytem starorzecza. W SE części zabudowa po obu stronach drogi, równolegle do krawędzi doliny Odry – po N stronie drogi większość zagród na planie zamkniętych czworoboków, po stronie S – pojedyncze. U zbiegu drogi z zabudową folwarczną oraz centralnym placem drugie, niewielkie, trójkątne nawsie. Pola o układzie niwowym. Obszary leśne niewielkie[5]; większe zwarte połacie na W stokach garbu w N części wsi. Ponadto lasy łęgowe w dolinie Odry oraz lokalnie w dolinie Przychowskiej Strugi. Użytki zielone na madach wokół siedliska wsi oraz w dnach dolin. Grunty orne z żyznymi glebami – na czarnych ziemiach właściwych oraz czarnych ziemiach zdegradowanych i glebach szarych, w części NE także na madach oraz glebach bielicowych i pseudobielicowych.

3. Na gruntach wsi zidentyfikowano kilka śladów osadnictwa z PŚ, większość z nich zlokalizowana jest na wysoczyźnie na E i N od siedliska wsi, a 2 z nich (stan nr 2, AZP 14/72-22 i stan. nr 3, AZP 15/72-22), położone na stoku podmokłej doliny ok. 2,5 km na NW od wsi, to znaleziska luźne masywnego długiego noża i topora; chron.: PŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 781, teczka Preichau; MAWr., sygn. MA/A/112; WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. bez nr.: kościół ob. pw. NMP i św. Wawrzyńca i cmentarz przykościelny, położony na wzniesieniu przy E krawędzi siedliska wsi. Budowla barokowa, zbudowana na miejscu średniowiecznej, zapewne w sąsiedztwie dworu b. wr. (Neuling, 241; Michael, 133); Stan. nr 17, AZP 44/72-23: osada zlokalizowana w centrum wsi, na łagodnym stoku wzgórza kościelnego ok. 50-100 m na NW od kościoła; inw.: fr. ceramiki; chron.: XII-XIII w., PŚ[6]; Stan. bez nr.: cmentarzysko szkieletowe o bliżej nieokreślonej lokalizacji; inw.: grób szkieletowy (2 fr. czaszki), fr. ceramiki; chron.: WŚ? (APWr., WSPŚ, sygn. 781, teczka Preichau; MAWr., sygn. MA/A/286)

[1] Poniżej wspomniany las k. Krzelowa.

[2] Mosschczicz, Mosticius – prawdopodobnie znany skądinąd Przedpełk z Koźmina i ze Stęszewa, zw. Moście – starosta mosiński i odolanowski (zm. 1448/1449): Gąsiorowski, 137.

[3] W tej samej sprawie wystawione zostały 2 dok. Jeden z nich uchodzi obecnie za zaginiony; jego treść odtworzono na podstawie archiwalnego regestu. Tylko w nim mowa jest o Przychowej, tu także rok 1443 r. jako ostateczny termin uregulowania należnej sumy.

[4] Średniowiecznego koryta?

[5] Raczej pierwotnie większe – łęgowe.

[6] Stan. odkryte przez autorów podczas powierzchniowych badań weryfikacyjnych.