Metoda pracy i źródła

Źródła pisane

Przyjęcie w Słowniku współczesnego podziału terytorialnego – powiatu – jako podstawowej jednostki opracowania było podyktowane chęcią zebrania kompletnego materiału źródłowego do dziejów wsi śląskich. Mimo tego założenia, trudności w selekcji zbiorów – potencjalnych dostawców informacji – spowodowały, że kwerenda została szeroko zakrojona. Przede wszystkim objęła ona zbiory Archiwum Państwowego we Wrocławiu (wraz z oddziałami regionalnymi) oraz miejscowego Archiwum Archidiecezjalnego. Badania skupiły się na średniowiecznych dokumentach oraz jednostkach aktowych, które zostały posegregowane w zespoły. Poszukiwania zostały uzupełnione poprzez kwerendę w kopiarzach oraz manuskryptach o charakterze archiwalnym i historycznym. Dodatkowo, przeszukano rękopiśmienne inwentarze starannie sporządzone przez archiwistów z XIX wieku. Kwerendę w źródłach archiwalnych uzupełniono informacjami z edycji dokumentów zebranych w zbiorze śląskich dyplomów do roku 1300, w przedwojennych regestrach do roku 1342, oraz w innych wydawnictwach źródłowych, włączając w to wydane inwentarze z dawnych archiwów, zbiory dokumentów miast śląskich oraz dyplomy rodzinne. Wykorzystano również źródła o charakterze narracyjnym, które dostarczyły pojedynczych informacji o badanych wsiach. Stan zachowania śląskich zespołów uzasadnia traktowanie pewnej części dorobku przedwojennej historiografii jako jedynej rudymentarnej formy informacji, która jednak nie jest już możliwa do zweryfikowania w oryginalnych jednostkach archiwalnych. Zarówno autorzy monografii miast, jak i inni badacze przeszłości Śląska, oprócz wniosków syntetycznych, często zawierali cytaty lub całe transkrypcje średniowiecznych dyplomów. Wykorzystywali oni bowiem między innymi już nieistniejące jednostki z wrocławskiego archiwum. W analogiczny sposób potraktowano w konstruowaniu haseł także prace oświeceniowe, takie jak Johanna Sinapiusa (zm. 1725 r.) – rektora legnickiego gimnazjum i autora obszernego dzieła genealogicznego, oraz tajnego sekretarza hrabiego von Hoyma – Friedricha Alberta Zimmermanna (zm. 1815 r.), który w opisie topograficznym zamieszczał także informacje historyczne. Ponadto, skorzystano z materiału zgromadzonego przez Johanna Georga Kniego – pedagoga i podróżnika, Hansa Lutscha – historyka sztuki, autora najpełniejszego katalogu śląskich zabytków, oraz Hermanna Neulinga – historyka Kościoła. Lektura ich zestawień wielokrotnie okazywała się ważnym źródłem informacji podczas tworzenia haseł słownikowych. W ramach studiów nad Słownikiem przeprowadzono również kwerendę w Staatsbibliothek Preusißcher Kulturbesitz w Berlinie, Národní archiv w Pradze oraz Herder-Institut w Marburgu. Stamtąd pozyskano między innymi omówione poniżej źródła kartograficzne oraz spuściznę Arthura Zobla, które były niezbędne do przeprowadzenia prac rekonstrukcyjnych.

Materiały archeologiczne

Pierwszą z kategorii stanowią archiwalia archeologiczne wytworzone przed rokiem 1945. Duża ich część znajduje się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, w zbiorze Wydziału Samorządowego Prowincji Śląskiej we Wrocławiu. W tych zbiorach dominują informacje dotyczące stanowisk i znalezisk archeologicznych, które były przekazywane ówczesnym służbom konserwatorskim za pośrednictwem korespondencji. Często były to listy zawierające ręcznie rysowane szkice lokalizacji znalezisk, a czasami także rysunki i zdjęcia odkrytych zabytków. W zbiorach tych znajdują się również sprawozdania i dokumentacje z badań wykopaliskowych. Bogaty zbiór archiwaliów z okresu przed i w trakcie II wojny światowej znajduje się także w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu, w tym mapy z lokalizacją stanowisk. Niemieccy badacze używali różnych oznaczeń dla stanowisk z różnych okresów archeologicznych, co ułatwia selekcję informacji dotyczących chronologii tych miejsc. Cenne dane czerpano również z muzealnej spuścizny Maxa Hellmicha, w tym Kartoteki grodzisk śląskich, zawierającej wyniki pomiarów, plany i zdjęcia śląskich obiektów warownych. Istotną kategorię stanowią przedwojenne księgi inwentarzowe oraz same zabytki. Niestety, te ostatnie zachowały się w znacznym stopniu zdekompletowane, co podkreśla istotność rękopiśmiennych archiwaliów archeologicznych. 

Kolejną grupą niepublikowanych materiałów archeologicznych są prace powstałe po 1945 roku. Największa kolekcja tych materiałów została zgromadzona przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków (WUOZ) we Wrocławiu i jego delegatury, Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID) we Wrocławiu. Nieco mniejsze zbiory znajdują się w archiwach różnych instytucjach i muzeów archeologicznych. W zespole powojennych archiwaliów archeologicznych wyróżniamy dwie główne kategorie źródeł. Pierwszą stanowią karty stanowisk archeologicznych oraz mapy, które są efektem badań przeprowadzonych w ramach projektu Archeologiczne Zdjęcia Polski (AZP). Z perspektywy badań nad osadnictwem wczesno- i późnośredniowiecznym, ich wartość poznawcza jest ograniczona, głównie ze względu na różnice w sposobach opisu chronologii stanowisk. Wiele z nich posiada mało precyzyjne datowania, co utrudnia śledzenie zmian w dynamice procesów osadniczych. Do materiałów źródłowych z okresu powojennego, niepublikowanych, należą także sprawozdania z badań terenowych, które często były efektem nadzorów archeologicznych przy pracach ziemnych związanych z infrastrukturalnymi projektami lub rozwojem wsi.

Odrębną grupą materiałów były zabytki ruchome, które zostały pozyskane w trakcie prac wykopaliskowych. Autorzy projektu postanowili dotrzeć do nich i dokładnie przeanalizować w celu dokładniejszej klasyfikacji chronologicznej. W przypadku zabytków, które nie przetrwały lub których nie udało się zobaczyć, wykorzystano ryciny i zdjęcia. Jednocześnie podjęto decyzję o opublikowaniu jak największej ilości nieupowszechnionych dotąd zabytków ruchomych. W celu pozyskania informacji o kościołach i siedzibach pańskich, przeszukano zbiór niepublikowanych studiów historyczno-architektonicznych przechowywanych w WUOZ i NID.

Źródła kartograficzne

Najstarszymi dostępnymi źródłami kartograficznymi, które nadają się do studiów historyczno-geograficznych, w tym przygotowania szkiców rekonstrukcyjnych wsi, są przedindustrialne, ręcznie sporządzone pruskie mapy wojskowo-topograficzne z połowy XVIII w. pozyskane ze zbiorów Staatsbibliothek w Berlinie. Pierwszą z nich jest mapa lewobrzeżnej części Śląska wykonana pod nadzorem Ludwiga Wilhelma Reglera w latach 1764-1770 w skali około 1:24 000. Zawiera ona informacje o miejscowościach w rzucie poziomym, drogach, ciekach wodnych oraz zbiornikach. Dodatkowo, na mapach uwzględniono pokrycie terenu z rozróżnieniem na łąki, gęste lasy i łęgowy las, grunty orne oraz ukształtowanie terenu z naniesionymi szrafami. Obiekty, takie jak kościoły, rezydencje i inne zabudowania, są oznaczone sygnaturami w stopniu pozwalającym na rozróżnienie folwarcznej zabudowy od zagrodowej, a także identyfikację młynów. Mapy zawierają także toponimia, czyli nazwy miejscowości, folwarków, młynów oraz obiektów fizjograficznych, takich jak wzniesienia i cieki wodne. Znacznie mniejszą wartość poznawczą ze względu na mniej precyzyjne odwzorowanie terenu oraz schematyczne przedstawienie siedlisk wsi ma podobnej skali mapa Christiana Friedricha Wredego z lat 1747-1753 obejmująca niemal cały Śląsk. Krytyczna ocena obu map (np. brak kartometryczności) miała wpływ na tworzenie szkiców rekonstrukcyjnych wsi poszczególnych powiatów.

Jako mapy referencyjne wykorzystano następujące źródła: 1) Ręcznie sporządzone mapy wojskowo-topograficzne w skali 1:25 000, znane jako Urmesstischblätter, które były tworzone od 1816 roku przez pruski Sztab Generalny, wykorzystując nowo powstały system triangulacyjny. Te mapy charakteryzują się kartometrycznością, choć posiadają błędy o wielkości rzędu 50 metrów, a nawet 100 metrów na niektórych arkuszach. 2) Serię pruskich map topograficznych, znanych jako Messtischblätter, które były wydawane od 1875 roku. Średni błąd na tych mapach wynosi około 40 metrów. 3) Polskie mapy topograficzne dla celów gospodarczych o skali 1:25 000, wydawane przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii od 1977 roku. 4) Dodatkowo, jako źródła komplementarne, wykorzystano pojedyncze zachowane mapy separacyjne wsi z pierwszej połowy XIX wieku oraz mapy Zarządu regulacji rzeki Odry z XVIII i XIX wieku, przechowywane w Archiwum Państwowym we Wrocławiu.

Metoda pracy

Intencją naszą było przygotowanie praktycznego i łatwego w korzystaniu wydawnictwa skierowanego dla szerokiej grupy odbiorców. Nie tylko dla historyków, historyków sztuki czy archeologów, ale także dla osób opracowujących plany zagospodarowania przestrzennego (geografów, planistów, architektów i konserwatorów zabytków), badaczy lokalnych, krajoznawców, czy wreszcie osób zainteresowanych przeszłością swojego miejsca zamieszkania. W rezultacie zamieszczone w hasłach Słownika regesty w języku polskim są efektem prób pogodzenia zwięzłości zapisu z precyzją i bogactwem informacji dotyczących przeszłości wsi. W pełni zdajemy sobie sprawę z trudności związanych z tłumaczeniem, interpretacją i opracowaniem źródeł. Dlatego przyjęliśmy założenie, że podstawą sporządzania regestów będą, o ile to możliwe, oryginalne dokumenty. Pozwala to ograniczyć budowanie kolejnych warstw interpretacyjnych i uniknąć powielania istniejących błędów. W konsekwencji korzystaliśmy ze źródeł archiwalnych, traktując katalogi regestów dokumentów dla wrocławskich archiwów oraz polską edycję regestów (z lat 1343-1360) jako pomoc archiwalną. Niemniej jednak, często napotykaliśmy trudności wynikające ze zmian sygnatur archiwalnych, dlatego uważaliśmy za uzasadnione wskazywanie przedwojennych, tzw. starych sygnatur archiwalnych (zgodnych z przedwojennymi inwentarzami). Miało to na celu uniknięcie wprowadzania Czytelnika w błąd i ułatwienie nawigacji w systemie współczesnych archiwów. Kwerenda w źródłach pisanych przyczynia się do postępów w tworzeniu bazy danych (kartoteki wsi śląskich), która w przyszłości umożliwi prace nad kolejnymi powiatami oraz uzupełnianie danych w hasłach już opublikowanych.

Ograniczona wartość poznawcza materiałów archeologicznych skłoniła nas do podjęcia wysiłku weryfikacji chronologii stanowisk średniowiecznych w trakcie prac nad Słownikiem. W tym celu korzystaliśmy z materiałów z badań Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) oraz prowadziliśmy pojedyncze badania weryfikacyjne na terenie. Niestety, wyniki tych badań przyniosły ograniczone efekty, co było spowodowane dwoma czynnikami: ograniczonym czasem realizacji projektu, co uniemożliwiało przeprowadzenie weryfikacji na wszystkich stanowiskach średniowiecznych, oraz trudnością w dostępie do wielu miejsc w celu przeprowadzenia badań powierzchniowych. Opracowując materiały archeologiczne, przyjęliśmy zasadę ogólnego opisu dla stanowisk określonych jako ślady osadnictwa i punkty osadnicze. Natomiast samodzielne notatki przygotowaliśmy jedynie dla osad, kościołów i cmentarzysk oraz grodzisk i dworów. Ta zasada dotyczyła zarówno stanowisk wczesno- jak i późnośredniowiecznych. Na przygotowanych planach wsi wraz z przylegającymi gruntami zaznaczyliśmy wszystkie stanowiska z okresu wczesnego i późnego średniowiecza. Ten zabieg przyniósł konkretne rezultaty, pozwalając na obserwację ogólnych zmian strukturalnych, jakie zachodziły w osadnictwie wiejskim na przestrzeni wieków, takie jak skupianie osadnictwa w związku z lokacją wsi na prawie niemieckim. W przypadku stanowisk datowanych na okres późnego średniowiecza, skartowanie stanowisk dostarczyło cennych informacji odnośnie sposobów gospodarki ówczesnych mieszkańców wsi. Większość tych stanowisk znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie siedliska wsi, co sugeruje, że fragmenty ceramiki mogły trafić tam wraz z nawozem wywożonym na położone na zapleczu zagród ogrody i pola. Mimo wartości źródłowej, jaką mają mapy z zaznaczonymi stanowiskami archeologicznymi, autorzy Słownika podjęli decyzję o ich niepublikowaniu, aby uniknąć wykorzystania tych materiałów do nielegalnych poszukiwań z użyciem detektorów metali.

Rekonstrukcja aspektów geograficznych wsi w średniowieczu została przeprowadzona przy użyciu dwóch rodzajów metod retrogresywnych. Pierwsza z nich dotyczy odtworzenia elementów przyrodniczych, a druga – osadnictwa i gospodarki. Podstawowym założeniem tych metod jest możliwość wnioskowania o wcześniejszych okresach na podstawie źródeł z okresów późniejszych, pod warunkiem zrozumienia prawidłowości kształtujących rozwój lub upadek konkretnych zjawisk i procesów charakterystycznych dla danego obszaru. Stan znany z okresów późniejszych stanowi kluczową wskazówkę w tych metodach do rekonstrukcji kolejnych faz rozwojowych, eliminując stopniowo późniejsze warstwy, aż do osiągnięcia pierwotnego stanu dla danego obszaru. Ustaliliśmy, że górna granica czasowa do stosowania tych metod w rekonstrukcji osadnictwa to początek XIX wieku. Wówczas to rozpoczęły się znaczące zmiany w organizacji przestrzeni osadniczej, będące wynikiem głębokich przemian społeczno-ekonomicznych wsi, w tym uwłaszczenia chłopów. Wykorzystanie materiałów źródłowych i kartograficznych sprzed XIX wieku jako podstawy rekonstrukcji siedlisk i rozłogów wsi w pełni usprawiedliwia zastosowanie metod retrogresywnych.

W przypadku opisu środowiska przyrodniczego, metoda retrogresywna pozwala założyć, że podstawowe uwarunkowania środowiskowe, takie jak ukształtowanie rzeźby terenu czy typy gleb, nie zmieniły się na analizowanym obszarze w ostatnich kilku wiekach. Możemy więc przyjąć, że w średniowieczu były one bardzo zbliżone do stanu obecnego. To podejście jest zgodne z zasadą aktualizmu, która mówi, że „teraźniejszość jest kluczem do przeszłości”, co oznacza, że współczesne procesy w środowisku pozwalają na rekonstrukcję procesów zachodzących w przeszłości, ponieważ ich mechanizmy nie uległy zmianom. Dlatego możemy opisywać środowisko wsi średniowiecznych, wykorzystując materiały z okresu nowożytnego. Założenie to opiera się na dwóch przesłankach. Po pierwsze, rozwój gleb jest procesem bardzo powolnym, trwającym tysiące lat, dlatego w ciągu kilku stuleci naturalne procesy, jakim podlegało środowisko glebowe, nie mogły doprowadzić do istotnych zmian w typach gleb. Po drugie, w przypadku terenów nizinnych, niska aktywność erozyjna terenów objętych analizą, wynikająca z niskiej energii rzeźby terenu, oznacza, że procesy rzeźbotwórcze, które potencjalnie mogłyby spowodować zmiany na powierzchni ziemi w ostatnich stuleciach, występowały w ograniczonym stopniu. Możemy więc przyjąć, że krótka, z geologicznego punktu widzenia, odległość między średniowieczem a współczesnością nie spowodowała znaczących zmian w rzeźbie terenu.

Na tej podstawie zrekonstruowaliśmy również sieć hydrograficzną obszaru, choć w tym przypadku wprowadzone zmiany antropogeniczne w ostatnich stuleciach mogły miejscowo wpłynąć na przebieg rzek i lokalizację zbiorników wodnych, zwłaszcza liczby i rozmieszczenia stawów. Niemniej jednak możemy zakładać, że główny układ rzek i pozostałych cieków, wyznaczony również przez rzeźbę dolin, nie uległ znaczącym zmianom. Wyjątkiem jest tu koryto rzeki Odry, które przed regulacją (w 2. połowie XVIII, XIX i XX wieku) wielokrotnie zmieniało swój bieg i charakteryzowało się wieloma rozgałęzieniami oraz wyspami. Ślady tych zmian nadal są widoczne w rzeźbie terenu doliny Odry, jednak sam ogólny układ doliny nie zmienił się w ostatnich stuleciach.

Przyjmując powyższe założenia, opisujemy trzy główne elementy środowiska dla każdej wsi: topografię, hydrografię i gleby. Opis topografii bazuje na rysunkach poziomicowych i wysokościach n.p.m., które są dostępne na mapach topograficznych Messtischblätter z przełomu XIX/XX wieku. W razie potrzeby uzupełniamy te dane informacjami z mapy topograficznej z lat 70. XX wieku, choć dokładność tej ostatniej jest zazwyczaj mniejsza niż map przedwojennych. Mapy Christiana Friedricha Wredego i Ludwika Wilhelma Reglera, które używały tylko poglądowych metod przedstawiania rzeźby terenu, nie pozwalają na dokładny opis topografii, dlatego też jesteśmy zmuszeni ograniczyć ich wykorzystanie. Opis sieci hydrograficznej opiera się na mapach Wredego i Reglera, ponieważ przedstawiają one sytuację najbliższą okresowi, który badamy. Większość zmian w sieci rzecznej nastąpiła dopiero w późniejszym okresie, głównie w XIX i XX wieku. Jednak szczegóły dotyczące koryta rzeki Odry w okresie średniowiecza są trudne do odtworzenia bez szczegółowych analiz sedymentologicznych i datowań osadów starorzeczy. Środowisko glebowe, jako element środowiska ewoluujący bardzo powoli, opisujemy na podstawie aktualnych map glebowo-rolniczych dla województwa dolnośląskiego, dostępnych w zasobach Wojewódzkiego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej. Całość danych dotyczących środowiska, zwłaszcza topografii, była również weryfikowana w terenie.

Szkice rekonstrukcyjne

Poszczególne hasła w drukowanej wersji Słownika wzbogacone zostały o szkice rekonstrukcyjne poszczególnych miejscowości oraz zbiorczy szkic powiatu, które mają uzupełniać opisy topografii, układów osadniczych, sieci drogowej oraz sposobów użytkowania gruntów. Szkice te zostały wykonane dla osad o ustalonej lokalizacji, dla których udało się zrekonstruować granice. Plany te nie wynikają z analizy zmian zachodzących w krajobrazie, osadnictwie, systemie komunikacyjnym czy użytkowaniu terenu, ale są próbą ustalenia ich najstarszego znanego kształtu na podstawie dostępnych materiałów kartograficznych. Na szkicach wsi przedstawiono różne warstwy tematyczne, które są efektem wykorzystania materiału kartograficznego, skonfrontowanego z źródłami pisemnymi i archeologicznymi.

Granice wsi zostały wyznaczone na podstawie Messtischblätter. Analiza sugeruje, że ich przebieg ulegał zmianom w epoce industrialnej. Wówczas dostosowywano je do nowo powstających linii komunikacyjnych, takich jak linie kolejowe czy nowe szosy, a także do działań związanych z melioracją terenu, gdzie rubieże często biegły wzdłuż wałów Odry i stawów oraz przy kanałach i rowach melioracyjnych. Zmiany granic miały także związek z rozszerzeniem obszarów miejskich oraz zmianami własności ziem. Stare granice często można więc rozpoznać na podstawie ich naturalnego przebiegu, który często wyznaczały cieki wodne, wododziały, grzbiety wzniesień, starorzecza Odry, a czasem pokrywały się z układem rozłogów. Analiza map wskazuje również, że wzdłuż większości granic gruntów wiejskich biegły drogi.

Podczas tworzenia ukształtowania terenu wykorzystano dane poziomicowe z polskich map topograficznych w skali 1:25 000, z odstępem co 2,5 metra. W procesie wektoryzacji usunięto wszelkie ślady nowożytnych przekształceń antropogenicznych, takie jak nasypy i wykopy komunikacyjne oraz działalność górnicza itd. Przy dokładnym przedstawieniu ukształtowania terenu można lepiej ukazać układy przestrzenne wsi, system dróg i użytkowanie gruntów. Dane dotyczące wód oparto na mapach Reglera, które przedstawiają wygląd Odry z nieistniejącymi już starorzeczami i zakolami, które zostały zlikwidowane w celu ułatwienia żeglugi i transportu. Wykorzystano również ortofotomapy i modele terenu uzyskane za pomocą skaningu laserowego do rekonstrukcji dawnego wyglądu doliny Odry. Dokonane metodą retrogresywną rekonstrukcje pozwoliły na przedstawienie terenów siedliskowych wsi, w tym rodzajów zabudowy, takich jak folwarki i zagrody chłopskie. Obiekty sakralne i rezydencjonalne zostały szczególnie oznaczone. Sieć komunikacyjna, zgodnie z mapami Wredego i Reglera, obejmuje drogi, które istniały przed powstaniem widocznych już na Urmestischblätter, kategorii szlaków, w tym szos utwardzanych, dróg lokalnych i wiejskich. Wszystkie treści przedstawione na szkicach, a szczególnie system komunikacji, wykazują najwięcej różnic w porównaniu z młodszą kartografią. Wytyczenie granic lasów i łąk, również zgodnie z mapami Wredego i  Reglera, opierało się w dużej mierze na bardziej kartometrycznych Urmestischblätter, choć zdawaliśmy sobie sprawę z hipotetycznego charakteru tego założenia. Jednak analiza map wykazała, że niektóre granice lasów, zwłaszcza dla mniejszych zagajników, położonych na przykład na wzniesieniach, zostały bardzo dokładnie przedstawione. Wiele z tych granic zachowało swój naturalny przebieg do dzisiaj. Niektóre z nich pokrywają się także z obecnymi podziałami leśnymi. W dodatku na planach przedstawiono toponimia, która można odnaleźć na mapie Reglera (w mniejszym stopniu na mapie Wredego), uzupełnione o określenia z Urmestischblätter i kartoteki Arthura Zobla.