Orsk (niem. Urschkau), gm. Rudna [SWŚ I, s. 137-139]

Orsk (1281); Orsk (1290); Orzek (1346); Vrsk (1376); Orsk (1388); Orsk (1399); Orske (1471-1500)

archiprezbiterat głogowski (1376, 1399)

dystrykt głogowski (1290); dystrykt rudnieński (1388, 1471-1472); dystrykt ryczeński (1473-1491); dystrykt rudnieński (1492-1500)

1. 1281[1] br. Mikołaj i Paszko z Moczydlnicy udowodnili, że las Belewo oraz łąki nad Odrą od granicy wsi Bełcz [Wielki] do wsi Równa od dawna należały do O. Ponadto należąca do nich wieś O. była wolna od wszelkich obciążeń, z wyjątkiem obowiązku obrony przed armią wroga, na wezwanie ks. miał się stawić 1 z br.; cz. płacili z 3 ł., z każdego 1 wiard., przy uwzględnieniu strat spowodowanych przez rzekę. Dowiedli ponadto prawa do połowu ryb w Odrze w obrębie ich dóbr oraz polowania. Mieli także prawo do pełnej jurysdykcji, jedynie sami podlegali sądowi ks.; ich poddani wolni byli również od wszelkich obciążeń, zwłaszcza od daniny krowy i narzazu (RS 1660; SUb IV, nr 466); 1290 potwierdzenie praw br. Mikołaja i Paszko z Moczydlnicy we wsi O., określonych w dok. z 1281 r.[2] (RS 2133; SUb V, nr 511); 1346 Andrzej, pleban z O. (APWr., Rep. 76, nr 73; Neuling, 329); 1376 kościół parafialny w O. (Heyne II, 97; Neuling, 329); 1388 Henryk Prittwitz sprzedał kantorowi, mansjonarzom i kapitule głogowskiej NMP 4 grz.r.cz. (za 40 grz.) ze swoich dóbr we wsiach →Chełm, →Bartsch i O. (APWr., Rep. 133: Mündel, nr 2); 1399 Wawrzyniec, pleban w O. (Jungnitz I, 392); 1466 Baltazar z Moczydlnicy z O., ławnik czudu w Rudnej (Söhnel 1905, 11); 1471-1497 i 1500 wieś O. wymieniana w rejestrach dochodów wikarych kolegiaty głogowskiej. W latach 1471-1473: należne 6 grz.; 1473-1500: należne ½ grz., zapisane testamentem pana Sckodaw. W latach 1471-1473 jako dziedzice dóbr wzmiankowani Kasper Luchow oraz Meche olim Petir Wunschin, 1473-1500: Kasper Nebelschütz (AAWr., IV b 62, bs.; IV b 63, s. 14, 45, 77, 109, 141, 168, 191, 218, 245, 274, 304, 332, 371, 407; IV b 64, bs.)

2. Wieś w obrębie Wzgórz Dalkowskich na S i Pradoliny Głogowskiej na N. W części S silnie pofalowana wysoczyzna o wysokościach 85-125 m n.p.m., z najwyższym wzniesieniem 128 m n.p.m. przy S granicy; łagodny spadek na NE. Wysoczyzna zakończona wyraźną (wysokość kilkunastu metrów w odcinku NW) krawędzią o przebiegu SE-NW, nadbudowaną pagórami kemowymi; stanowi onajednocześnie zbocze doliny Odry. W N części wsi rozległe, płaskie dno doliny Odry z licznymi niewielkimi ciekami i starorzeczami; deniwelacja 1-3 m (80-83 m n.p.m.). Na niektórych ciekach w obrębie dna doliny Odry groble. Granicę N wyznacza koryto Odry. Siedlisko wsi zlokalizowane na granicy wysoczyzny i dna doliny Odry. Układ wsi ulicowy z zabudową w osi SE-NW po obu stronach drogi – na S budynki pojedyncze, na N gospodarstwa na planie zamkniętych czworoboków. W centralnej części plac z kościołem, od W siedlisko zamknięte dużym folwarkiem i dworem na planie prostokąta – ulokowane na wysokiej skarpie doliny Odry. Na SE krańcu siedliska staw i młyn wodny. Liczne drogi odchodzące od głównej drogi wiejskiej na SW i w stronę koryta Odry. Zwarte obszary leśne w obrębie wysoczyzny oraz w dnie doliny Odry (lasy łęgowe). Dużo użytków zielonych, głównie w N części doliny Odry. Na pozostałym obszarze doliny grunty orne na madach, a w obrębie wysoczyzny – na glebach bielicowych i pseudobielicowych.

3. Na gruntach wsi zlokalizowano 20 śladów i punktów osadniczych z PŚ, na terasie nadzalewowej, rozciągającej się na E od krawędzi wysoczyzny i na N, E i SE od siedliska wsi (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. nr 1, AZP 47/69-22: grodzisko o dawnej nazwie własnej Schwedenschanze. Obiekt położony na równinnych łąkach terasy nadzalewowej ok. 0,8 km na NW od wsi. Założenie obronne ma plan owalu wydłużonego na osi NW-SE. Jego maksymalne śred. łącznie z rozsypiskiem wału wynoszą 60 x 80 m, natomiast śred. majdanu 22 X 34 m. W obrębie wykopu sondażowego o wymiarach 2 x 2 m, założonego w W części majdanu, u podnóża wału, zarejestrowano 2 warstwy kulturowe (zasypową i użytkową); inw.: fr. ceramiki; chron.: IX-X w. (APWr., WSPŚ, sygn. 782, teczka Urschkau; MAWr., sygn. MA/A/112, 278, 285, 291, 393, 465b; WUOZLeg.; MAHGł.; Ney; Hellmich 1930, 42; AB 1938, 83, 150; 1942, 234; Inf. KZA, 1964, 98; Ant. Wart., 39; Kaletyn 1966,436; Sil. Ant., 1966, 214; 1968, 297; Kaletynowie, Lodowski 1968, 111-112; Kaczkowski 1972, 451-453, 466- 467; Lodowski 1980, 182, 230; Prus 2006, 87; Czapla 2014, 200); Stan. nr 5, AZP 42/69-22: cmentarzysko szkieletowe zlokalizowane na krawędzi wysoczyzny przylegającej do doliny Odry ok. 1 km na W od wsi; inw.: pojedynczy grób szkieletowy; chron.: WŚ? (APWr., WSPŚ, sygn. 782, teczka Urschkau; MAWr., sygn. MA/A/112, 279; WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. nr 6, AZP 3/70-22: kurhan? o dawnej nazwie własnej Tatarenhügel. Nasyp miał być położony na wysoczyźnie ok. 0,1 km na S od krawędzi doliny Odry i 1 km na W od wsi; chron.: WŚ? (MAWr., sygn. MA/A/112, 279, 465b; WUOZLeg.; MAHGł.)[3]; Stan. nr 9, AZP 32/69-22: osada położona na krawędzi wysoczyzny i doliny Odry ok. 2 km na NW od wsi; inw.: fr. ceramiki; chron.: XI-XIII w., PŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 782, teczka Urschkau; MAWr., sygn. MA/A/112, 292, 297, 394d; WUOZLeg.; MAHGł.)[4]; Stan. nr 18, AZP 49/69-22: osada położona na terasie nadzalewowej ok. 1,7 km na N od wsi; inw.: fr. ceramiki; chron.: starsze fazy WŚ (WUOZLeg.; MAHGł.; Czapla 2014, 200); Stan. nr 27, AZP 58/69-22: osada położona na terasie nadzalewowej ok. 0,5 km na NE od centrum wsi; inw.: fr. ceramiki; chron.: starsze fazy WŚ (WUOZLeg.; MAHGł.; Czapla 2014, 200-201)

[1] Falsyfikat.

[2] Jedyne dodatkowe dane: wiard. z każdego z 3 ł., bo ziemia jest piaszczysta i często zalewana przez rzekę; obok prawa do połowu ryb i zwierzyny wymienione zostało także prawo do chwytania ptaków. Wydawca SUb uznaje dok. za falsyfikat, podobnie Jurek, 561; autentyczności bronił Żerelik, 105 i n.

[3] W ewidencji konserwatorskiej stan. funkcjonuje jako cmentarzysko kurhanowe znane wyłącznie z danych archiwalnych.

[4] W ewidencji konserwatorskiej osada funkcjonuje jako stan. w Trzęsowie.