Olszany (niem. Ölschen), gm. Rudna [SWŚ I, s. 135-137]
Olsen (1245); Olsan (ok. 1300); Olsen (1342); Olschin (1376); Alschin (1389); Olschen (1399); Olschen (1411); Olschen (1418); Alschin (1436-1476)
archiprezbiterat ścinawski (1376 ,1399, 1418)
dystrykt głogowski i bytomski (1245); dystrykt ścinawski (1389)
1. 1245 wieś O. należała do b. wr. (SUb II, nr 287); 1300-1305 wieś O. liczyła 20 ł., b. wr. pobierał rocznie z każdego 3 miary żyta, 3 miary owsa i 1 miarę pszenicy oraz 1 wiard. srebra (LF, E 279); 1342 pleban kościoła parafialnego w O. powiadomił b. wr., że jego kościół został zbezczeszczony przez zabójstwo i prosi o ponowne błogosławieństwo (RS 6810)[1]; 1376 kościół w O. (Heyne, II 97; Neuling, 215; Schubert 1885, 160); 1389 b. wr. Wacław sprzedał wikarym kolegiaty głogowskiej 10 grz.r.cz. (za 100 grz.) z całości cz. ze wsi O. Wymienieni wieśniacy i mieszkańcy rzeczonej wsi: sołtys Jan Tabernator i poddani: Michał Sutor, Henczel Kunczkonis, Mikołaj Kunadi, Mikołaj zw. Veiler, Jan Waltheri, Michał Januschi, Mikołaj Januschi, Mikołaj Kune, Mikołaj zw. Groshoupt, Mikołaj Myteman, Piotr Tiencman, Jan Mouch, Mikołaj Kuncze, Mikołaj Fros, Mikołaj Polani, Piotr Menczelini, Jan Ketil, Mikołaj Tabernator i Piotr zw. Ketil (AAWr., X.19); 1399 Mikołaj, pleban w O. (Jungnitz I, 393); 1411 Mikołaj Garlicz, pleban w O. (InvG, s. 52); 1418 Piotr, pleban w O. (Jungnitz I, 393); 1436 b. wr. Konrad wydzierżawił na 2 lata za 1000 guld. węg. br. Piotrowi i Konradowi Falkenhain klucz przychowski ze wszystkimi przynależnościami, za wyjątkiem wsi O., która pozostała przy b. wr. ze wszystkimi cz., daninami okolicznościowymi, służbami i pańszczyzną (AAWr., Dok. chron., 24.07.1436); 1448 b. wr. Piotr za zgodą kapituły, aby pozyskać środki na wykup zamku w Otmuchowie z rąk Zygfryda Wadewitz, sprzedał cz. z →Przychowej i O.: wikarym kolegiaty głogowskiej 4 ½ grz. (za 45 grz.), mansjonarzom kolegiaty głogowskiej 6 ½ grz.r.cz. (za 65 grz.), altaryście Maciejowi Loss 2 grz.r.cz. (za 20 grz.), wikaremu i altaryście Janowi Wellenrilch 1 i ½ grz.r.cz. (za 15 grz.). Za wypłacanie cz. poręczył Mikołaj Löben, dziekan kolegiaty opolskiej i prokurator przychowski (AAWr., Regesty książkowe, t. 33, s. 622-623); 1449 b. wr. Piotr celem zwerbowania zaciężnych przeciw Henrykowi Stosch, który napadł zbrojnie i spalił dobra b. wr., sprzedał Bartoszowi Wiesenburg i jego ż. Annie za 1180 grz., zachowując prawo do wykupu za tę samą sumę, dobra i wsie →Przychowa, Krzelów, O., →Gwizdanów, →Buszkowice i Buszkowice Małe wraz ze wszystkimi prawami i przynależnościami, łącznie z wyższym i niższym sądownictwem (AAWr., Dok. chron., 29.08.1449); 1466 ks. Salomea z matką Anną Colditz i siostrą Anną Hazenburg przejęły z rąk Stefana Thader i jego br. zastawione majątki b. wr.: klucz przychowski obejmujący →Przychową, Krzelów, →Buszkowice, Buszkowice Małe, →Gwizdanów i O. za 1180 grz. i 80 guld. oraz →Ciechłowice za 200 guld. Następnie Salomea odstąpiła i zapisała, zastrzegając prawo do wykupu, Zygmuntowi Bußwoy i jego ż. Apolonii wsie O. i →Ciechłowice za 800 guld. Zygmunt miał je dzierżyć do momentu wykupu przez księżną; b. wr. i kapituła zachowali prawo do wykupu za 200 guld. (AAWr., Dok. chron., 14.03.1466); 1466 b. wr. Jodok wykupił zastawione wsie należące do klucza przychowskiego, także O. (AAWr., Regesty książkowe, t. 10, nr 1195, s. 215-216); 1470 Krzysztof Loss, altarysta kolegiaty głogowskiej, oświadczył, że cz. w wysokości 1 grz., który pobierał ze wsi →Przychowa i O., został w imieniu b. wr. Rudolfa wykupiony za 17 flor. węg. i 4 gr. przez biskupiego sędziego Macieja Wilhelmi (AAWr., Regesty książkowe, t. 33, s. 713-714); 1472 b. wr. Rudolf po wykupieniu klucza przychowskiego z rąk ks. Salomei sprzedał Zygmuntowi Bußwoy należące do tegoż klucza wsie O. i →Gwizdanów za 553 guld. węg., zachowując prawo wykupu. Uczynił to, ponieważ nie był w stanie zgromadzić całej sumy, potrzebnej do wykupu klucza przychowskiego (AAWr., Regesty książkowe, 1.10, nr 1236, s. 254-255; Heyne III, 701); 1473 ks. Salomea dzierżyła cały klucz przychowski. Następnie klucz podzieliła i zastawiła kolejno: Zygmuntowi Bußwoy wsie O. i →Gwizdanów za 553 guldeny; Janowi Unruh wieś →Przychową z tamtejszym młynem i wieś Buszkowice (wyjąwszy 4 ł. tamże i Krzelów, zastawione już uprzednio Henrykowi Haugwitzowi) za 523 guldeny; Fryderykowi Raczbor wieś Buszkowice Małe za 300 guld.; b. wr. Rudolf uznał, że nie ma w tym pożytku dla kapituły i zezwolił Melchiorowi Löben przejąć ww. dobra za sumę, za którą były zapisane razem, tj. 1376 guld. Taki klucz majątkowy – wieś →Przychowa z młynem i wsiami O., →Gwizdanów, →Buszkowice (wyjąwszy 4 ł.) i Buszkowice Małe – wspomniany Melchior i jego ż. Barbara mieli dzierżyć i korzystać z niego z władztwem, prawami i rentami, cz., daninami, pracami dworskimi, służbami, wyższym i niższym sądownictwem, młynami, stawami i folwarkami do momentu uiszczenia ww. sumy. Na czas dzierżenia wspomnianego klucza mieli pozostać wierni b. wr., będąc jego lennikami, tak jak inni poddani. Podobnie jak od innych b. wr. mógł w razie potrzeby żądać służb. Melchior miał także prawo sądzenia rycerstwa (manów) posiadającego dobra w podległej mu ziemi przychowskiej (AAWr., 11.29); 1475 wieś O. wymieniona jako część klucza przychowskiego, który pozostawał jako zastaw w rękach Melchiora Löbena (AAWr., 11.30)
2. Wieś w obrębie Wysoczyzny Lubińskiej, jedynie kraniec S w obrębie Obniżenia Ścinawskiego. Powierzchnia łagodnie nachylona na SE, deniwelacja pomiędzy najwyższą NW częścią (kulminacja 113 m n.p.m.) a najniższą na skraju SE (93 m n.p.m.) – 20 m. Wysoczyzna rozcięta licznymi płytkimi dolinami: Przychowskiej Strugi wzdłuż granicy SW, jej lewobrzeżnego dopływu wzdłuż granicy W, Kijanki wzdłuż granicy SE oraz 2 prawobrzeżnych dopływów Kijanki w części środkowej. W dolinie jednego z nich zlokalizowane siedlisko wsi. Plan siedliska mieszany, ulicowo-owalnicowy o zwartej zabudowie. Nawsie wydłużone w osi doliny (NW-SE), przedzielone poprzeczną drogą (z →Górzyna do →Dziesławia). N część nawsia wrzecionowata i częściowo zabudowana, część S zbliżona do prostokąta – w jego obrębie 3 stawy. Ponadto mały staw na SE od siedliska. Zabudowa po zewnętrznych stronach nawsia, na przeciwległych brzegach cieku, większość na planie zamkniętych czworoboków. W NW części siedliska kościół w ciągu zabudowy po zewnętrznej stronie nawsia. Pola o układzie pasmowym, z dodatkowymi mniejszymi niwami. Obszar wsi bezleśny. Natomiast duży udział użytków zielonych w dolinach cieków, zwłaszcza na obrzeżach siedliska oraz w części N; w ich podłożu głównie mady, czarne ziemie właściwe oraz czarne ziemie zdegradowane i gleby szare. Grunty orne na mozaice różnych typów gleb: na N i S dominują gleby bielicowe i pseudobielicowe, na N ponadto gleby brunatne właściwe, w części centralnej – czarne ziemie właściwe w dolinie cieku.
3. Stanowiska WŚ zlokalizowane na gruntach wiejskich koncentrują się na obszarze położonym na SW od wsi, w okolicach grodziska z →Kliszowa. Pojedyncze ślady osadnictwa WŚ zarejestrowano także wzdłuż podmokłych dolin cieków, na N od wsi. Z kolei ślady osadnictwa PŚ rozpoznano na polach rozciągających się na W i SE od siedliska wsi (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. bez nr.: kościół ob. pw. św. Michała i cmentarz przykościelny. Świątynia murowana, jednonawowa z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium i zachodnią wieżą; inw.: pierwotnie w kościele znajdowały się 2 późnogotyckie dzwony; chron.: wg Lutscha – k. XV w. (Lutsch II, 645; Neuling, 215; Pilch 1978,187; Mandziuk, 224); Stan. nr 1, AZP 21/72-22: osada położona na łąkach ok. 0,8 km na SW od wsi i ok. 0,1 km na E od grodziska w →Kliszowie; inw.: w XIX w. znaleziono 2 łodzie dłubanki (zaginęły) i liczne fr. ceramiki; chron.: IX-X w. (APWr., WSPŚ, sygn. 780, teczka Oelschen; MAWr., sygn. MA/A/112, 287, 294, 394c; WUOZLeg.; MAHGł.; Breslauer Morgenzeitung 17.07.1890; Schl. Vorz. V/1894, 129); Stan. nr 4, AZP 18/72-22: cmentarzysko szkieletowe zlokalizowane na łagodnym stoku, na SW od zabudowań środkowej części wsi; inw.: kabłączek skroniowy; chron.: XI-XIII w. (APWr., WSPŚ, sygn. 780, teczka Oelschen; MAWr., sygn. MA/A/112, 394c; WUOZLeg.; MAHGł.; Wachowski 1975, 107; Prus 2007, 86); Stan. nr 6, AZP 33/72-22: osada położona w obrębie niecki przylegającej do podmokłej doliny ok. 0,25 km na SW od środkowej części wsi; inw.: fr. ceramiki; chron.: IX-X, XIII-XIVw. (WUOZLeg.; MAHGł.; Czapla 2014, 199); Stan. nr 8, AZP 35/72- 22: osada hutnicza położona na płaskim terenie, na E od grodziska w Kliszowie; inw.: fr. ceramiki, żużle żelazne; chron.: VIII—IX w. (APWr., WSPŚ, sygn. 780, teczka Oelschen; MAWr., sygn. MA/A/284, 285; WUOZLeg.; MAHGł.; Czapla 2014, 199); Stan. nr 27, AZP 41/71-22: osada położona na stoku doliny, na SW od drogi okalającej wieś w części NW; inw.: fr. ceramiki; chron.: XI-XII w. (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. bez nr.: osada hutnicza położona na NE od wsi, na S skłonie wzgórza; inw.: fr. ceramiki, żużle żelazne; chron.: WŚ (MAWr., sygn. MA/A/282)
