Krzeczyn Wielki (niem. Gross Krichen), gm. Lubin [SWŚ I, s. 114-117]
Crechim (1267); Chrechon (1319); Gross Krychan (1357) Crosse Crechnig, Gros Grechin (1359); Krichhan (1360); Crechhan (1362, 1365); maiorKrychan (1365); GrosKrichin (1389); Grossen Krichen (1404); Crychow, Crychaw (1434); Gross Krichin (1435, 1482); Gross Krichen (1444, 1506); Maior Krichen (1484)
dystrykt lubiński (1360 ,1362, 1365,1482, 1484)
1. 1267 klasztor Cysterek w Trzebnicy posiadał dziesięciny ze wsi K.W. (RS 1257; SUb IV, nr 14); 1319 od strony K.W. płynąć miała rzeka, która wpadała do stawu, położonego przed Bramą Legnicką Lubina (RS 3910); 1357 ks. Wacław I i Ludwik I rozstrzygnęli pomiędzy sobą spór, pierwszy z nich zrzekł się m.in. pretensji do K.W. (NAPr., ACK, nr 619; APWr., Rep. 3, nr 168; LBUS I, s. 334; UHLB I, nr 90); 1359 K.W. ostatecznie przyznany został Ludwikowi I i jego następcom (APWr., Rep. 3, nr 169, 170; USL, nr 214, nr 215; LBUS I, s. 339); 1360 Krystian Sar za zgodą swojej ż. Katarzyny pożyczył od głogowskiego mieszczanina Mikołaja Grose 80 grz. za poręczeniem br. Henryka i Teodoryka Rechenbergów, Teodoryka Redern oraz Fryderyka Kottwitz, pod zastaw 16 grz.r.cz. ze swoich dóbr w K.W. (APWr., Rep. 21,1 A, s. 122; APWr., AmWr, B 89.1, k. 106 v; UHLB I, nr 276); 1362 ks. Ludwik I kupił za 2 i ½ grz. (pieniądze pochodziły z zapisu testamentowego zm. Kunegundy Sabmost) od swoich łowczych Jana i Piotra Wilhelmi dochody z 1 ł. w K.W. w wysokości 8 sk. gr. oraz ½ miary żyta, ½ miary owsa i ½ miary jęczmienia, które przekazał kaplicy zamkowej w Lubinie. Sprzedający oraz ich spadkobiercy zachowali prawo wykupu (APWr., Rep. 21,1 A, s. 309; APWr., AmWr., B 89.1, k. 124); 1365 Krystian Sar, za zgodą swojej ż. Katarzyny sprzedał swoje dobra w K.W.: 4 ł. folwarczne; dom mieszkalny, stado 400 owiec i wszelkie przynależności oraz owczarnię mieszczaninowi lubińskiemu Mikołajowi z →Kłopotowa, jego ż. Małgorzacie oraz ich spadkobiercom za 125 grz. Ks. Ludwik I potwierdził ową transakcję, zastrzegając dla siebie wyższe sądownictwo, zwyczajowe posługi i prawa ks. (APWr., Rep. 21, 1 A, s. 328; APWr., AmWr., B 89.1, k. 128 v; UHLB I, nr 590); 1365 Jakusz Rosencz sprzedał Henrykowi Vogler 8 sk. z 2 i ½ pręta wolnego pola (ager liber) w K. za 3 grz i 8 sk. (APWr., Rep. 21,1 A, s. 327; APWr., AmWr., B 89.1, k. 128-128 v); 1389 ks. Henryk z Blizną sprzedał z zachowaniem prawa wykupu Janowi Gebelcz 17 gr.r.cz. z dóbr Jana Qualich w K.W. oraz 1 i ½ wiadra cz. w miodzie (½ wiadra dostarczać miał Przibke, 1 wiadro Tomek Przibke); wszystko za 10 grz. gr. (APWr., Rep. 3, nr 745); 1404 ks. Henryk IX sprzedał rajcom i starszym cechu miasta Chojnowa 31 grz.r.cz., w tym m.in. 12 gr, i 1 wiard. na ks. szosie z K.W. (APWr., Rep. 132a: Chojnów, nr 61); 1434 nową fundację ołtarza pw. NMP w kościele parafialnym w Lubinie uposażono m.in. dochodami z K.W.: 3 wiard.r.cz. z dóbr Jerzego Rynczka (ofiarował prezbiter diecezji wrocławskiej Mikołaj Münzenberg); ½ grz.r.cz. z dóbr Mikołaja Scheffera, ½ grz.r.cz. z dóbr Jakuba Bothenera, 1 wiard. r.cz. z dóbr należących do Meye (APWr., Rep. 3, nr 794); 1434 potwierdzenie ww. fundacji (APWr., Rep. 3, nr 795; AAWr., II b 1, k. 21 v-23); 1435 br. Jan i Henryk Gebelcz zezwolili Bartoszowi Meye na sprzedaż z zachowaniem prawa wykupu 1 wiard.r.cz. z K.W. Mikołajowi Münzenberg, altaryście z kościoła parafialnego w Lubinie, za 2 kopy (APWr., Rep. 3, nr 796); 1444 Jan Spitzhans zrezygnował ze swoich dóbr odziedziczonych po rodzicach, m.in. 1 i ½ grz.r.cz. z dóbr i folwarku Baltazara Gor w K.W. (InvG, s. 87); 1482 Krzysztof Hofeman z Lubina sprzedał 10 grz.r.cz. (za 100 grz.) ze swojego folwarku w K.W. oraz z 2 stawów (największego i średniego), z których największy położony był przed folwarkiem, średni natomiast przy sołectwie, ponadto z pól, łąk, zarośli i krzewów i wszelkich innych pożytków i przynależności Erazmowi, altaryście ołtarza św. Trójcy, położonego przy murze, w oficynie (abeseyte) po lewej stronie lubińskiego kościoła parafialnego oraz jego następcom na stanowisku altarysty; sprzedający zastrzegł prawo wykupu (APWr., Rep. 3, nr 807); 1484 Wincenty Webirske uposażył nowy ołtarz pw. Bożego Ciała w kościele parafialnym w Lubinie, ufundowany przez cech piwowarów, przekazując ½ grz.r.cz. ze swoich dóbr w K.W. (APWr., Rep. 3, nr 810); 1506 Melchior Gor z Mojęcic przekazał jako oprawę wdowią swojej ż. Barbarze 40 flor. węg. ze swoich dóbr w K.W.; opiekun prawny: Mikołaj Schwenkfeld (APWr., AmWr., B 89.4, k. 162 v)
2. Wieś w obrębie Wysoczyzny Lubińskiej, z deniwelacją powyżej 50 m. Centralną osią równoleżnikowa dolina Baczyny o odpływie na E i wyraźnych zboczach. W jej dnie wysokości od 138 m n.p.m. w części W do 128 m n.p.m. w części E. W części N 2 wąskie doliny lewobrzeżnych dopływów Baczyny. Wzdłuż S granicy dolina Chróstnika, prawobrzeżnego dopływu Baczyny, następnie zmiana odpływu na N. Na pozostałym obszarze stały wzrost wysokości ku NW oraz kilka spłaszczeń wysoczyzny w poziomach: 148-152 m n.p.m. (SW), 145- 150 m n.p.m. (NE), 138-140 m n.p.m. (SE), 168-170 m n.p.m., z kulminacją 180 m n.p.m. (NW). W tej ostatniej części największe spadki i najdłuższe stoki. W układzie siedliska wsi widoczna trójdzielność, plan siedliska mieszany ulicowo-owalnicowy o luźnej zabudowie, głównie na planie zamkniętych czworoboków, koncentrującej się w części W. Zagrody na obu brzegach Baczyny, w pewnej odległości od dróg o przebiegu równoległym do koryta rzeki po jej S i N stronie. W tej części 2 młyny wodne i staw oraz droga N-S. W części środkowej zabudowa w 3 skupiskach: wokół folwarku, w okolicy kościoła i na E od niego, wzdłuż drogi biegnącej na N od rzeki. W jej dolinie kilka małych stawów. Ta część wsi zakończona dużym stawem. W korycie Baczyny młyn wodny. Lasów bardzo mało – większy zwarty obszar jedynie na SE, na pozostałym obszarze niewielkie, izolowane płaty. Użytki zielone głównie na madach, na W i E krańcu wsi. Na gruntach ornych dominują gleby bielicowe i pseudobielicowe, w części N także niewielkie płaty gleb brunatnych właściwych oraz brunatnych wyługowanych i kwaśnych.
3. Na gruntach wsi zlokalizowano kilkanaście stanowisk PŚ w najbliższym sąsiedztwie: w W części siedliska wsi oraz na W od dopływu Baczyny wpływającego do wsi od strony N (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. bez nr.: kościół ob. pw. św. Marii Dominiki i cmentarz przykościelny. Świątynia murowana z kamienia i cegły (młodsze elementy), jednonawowa z prostokątnym prezbiterium i masywną czworoboczną wieżą; chron.: wg Przylęckiego – XIII w. (z tego czasu wieża), rozbudowany w XV i XVII w., wg Pilcha – XIV w. (Lutsch III, 190; Neuling, 144; Przyłęcki 1974, 63-64; Pilch 1978, 123; Mandziuk, 210); Stan. bez nr.: podczas badań ratowniczych, w kilku miejscach siedliska wsi, po obu stronach drogi, zadokumentowano stratygrafię nawarstwień kulturowych; inw.: w niewielkim sondażu założonym w W części wsi z przemieszanej warstwy kulturowej pozyskano kilkadziesiąt fr. ceramiki. W kolejnych 3 punktach w centralnej i E części wsi natrafiono na ślady warstwy kulturowej z materiałem ceramicznym datowanym na XIII-XV w.; chron.: XIII-XV w. (WUOZLeg.; Grabowski 1998; Fokt 2012, 338-339); Stan. nr 1, AZP 20/74-20: grodzisko o dawnych nazwach własnych Henkenberg, Hankeberg, Huneberg położone na krawędzi podmokłych łąk, w parku przypałacowym, na rozległym niskim wzniesieniu. Obiekt znacznie zniszczony w wyniku kopania żwiru. Zachowana N część wału o dług, ok. 60 m. U podstawy wał ma szer. 25 m, a jego wys. nieco przekracza 5 m. Przed zniszczeniem, w 1. poł. XIX w., obiekt miał formę owalnego wału o dług. ok. 180 kroków. W latach 30. XX w. podczas kopania piasku odsłonięto 5 owalnych jam rozłożonych w równych odstępach. Ich wypełniska tworzyła ziemia przemieszana z popiołem i węglami drzewnymi, w kontekście której zalegały materiały zabytkowe; inw.: fr. ceramiki, nóż, klucz hakowaty, żużle żelazne, kości zwierzęce; chron.: IX-X w. (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Gross Krichen; sygn. 730, teczka Kr. Lüben; MAWr., sygn. MA/A/112, 278, 286, 288-290, 394b; WUOZLeg.; MAHGł.; Haupt 1869, 256-257; Behla 1888, 174; Schuster 1896, 108; Schl. Vorz. 1/1870, 81; V/1894, 27; VII/1899, 94; Klose 1, 138; Hellmich 1930, 45; Treblin 1936; 1938b; 1938c; AB 1939, 41; 1941, 233; 1942, 192; Kaletyn 1963, 361; 1966, 138; Kaletynowie, Lodowski 1968, 82-83; Demidziuk 2001, 62, nr 111; Prus 2007, 55); Stan. bez nr.: obiekt obronny zw. niegdyś die Faninsel, położony na SE od grodziska (stan. nr 1), w widłach cieku Baczyna. Założenie miało formę owalnego walu o śred. 50-80 kroków i wys. ok. 1 m. Wał zbudowano z kamieni układanych bez spoiwa, jednak wg opisu tworzących zwartą konstrukcję. Na zewnątrz wału czytelna była fosa. Obiekt uległ zniszczeniu w wyniku pozyskiwania kamienia na budowę drogi legnickiej; inw.: podczas wybierania surowca kamiennego i ziemi w XIX w., na majdanie założenia, znaleziono szpile dług. 6 cali, liczne fr. ceramiki, grudy przepalonej polepy ze śladami sieczki, węgle drzewne, kości ludzkie? i zwierzęce, przepalone zboże; chron.: WŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Gross Krichen; MAWr., sygn. MA/A/112; Haupt 1869, 258-259; Klose 1, 139-140, przyp. 1; Treblin 1938c; Nowakowski 2008, 492; 2017, 340)[1]; Stan. nr 4, AZP 23/74-20: osada położona na stoku niewielkiego wyniesienia ok. 0,7 km na SE od kościoła; inw.: fr. ceramiki; chron.: WŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Gross Krichen; sygn. 729, teczka Kr. Lüben; MAWr., sygn. MA/A/112, 287-289, 291, 292; WUOZLeg.; MAHGł.; Demidziuk 2001, 63-64, nr 114); Stan. nr 6, AZP 25/74-20: osada położona u podnóża stoku podmokłej doliny przy W krańcu wsi; inw.: fr. ceramiki; chron.: WŚ, PŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Gross Krichen; sygn. 729, teczka Kr. Lüben; MAWr., sygn. MA/A/112, 288, 290; WUOZLeg.; MAHGł.; Demidziuk 2001, 65, nr 116); Stan bez nr.: osada hutnicza położona na łagodnym stoku ok. 0,35 km na E od centrum wsi, po prawej stronie drogi do Lubina; inw.: fr. ceramiki, żużle żelazne; chron.: PŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Gross Krichen; sygn. 730, teczka Kr. Lüben; MAWr., sygn. MA/A/288, 290; WUOZLeg.; MAHGł.; Demidziuk 2001, 65, nr 117)[2]; Stan. nr 15, AZP 34/74-20: osada położona na stoku podmokłej doliny bezimiennego cieku ok. 0,75 km na SE od kościoła; inw.: fr. ceramiki; chron.: XI—XIII w., PŚ (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. nr 22, AZP 41/74-20: osada położona na łagodnym stoku ok. 0,3 km na N od centralnej części wsi; inw.: fr. ceramiki; chron.: XIII w., PŚ (WUOZLeg.; MAHGł.)
[1] W XIX w. obiekt przez miejscową ludność uważany był za ruinę zamku (Burgruine). W archiwaliach archeologicznych sprzed 1945 r. stan. oznaczone nr 2, Jednak wydaje się, że chodzi w tym wypadku o domniemane grodzisko położone nieco dalej na SE, na gruntach wsi →Chróstnik.
[2] Uwagi: Stan. archiwalne nr 7. Ok. 0,1 km na NE od niego z ewidencji konserwatorskiej znana jest osada kultury łużyckiej i ślad osadnictwa PŚ (stan. nr 12, AZP 31/74-20).
