Zwierzyniec (niem. Dittersbach), ob. część wsi →Niemstów, gm. Lubin [SWŚ I, s. 188-191]

Ditherisbach (1321); Ditrichsbach (1360, 1384, 1410); Dittersbach (1364, 1504-1507, 1511, 1518); Dytherichsbach (1364, 1374, 1390, 1403); Dithrischsbach (1376); Dytrichsbach (1384, 1395); Dietersbach (1395); Dytrichbach (1398); Ditherichsbach (1414); Ditterichsbach (1432, 1447); Ditterisbach (1447); Diterichsbach (1447); Dittirsbach (1486); Ditterspach (1508)

dystrykt lubiński (1360, 1364, 1384, 1395, 1410, 1414, 1447)

1. 1321 Jan ścinawski zwolnił Franciszka Bawara ze wszystkich cz., opłat, służb, obowiązku posług z podowodą z 1 dużego ł. i 3 prętów, który jest w posiadaniu owego Franciszka w Z. (RS 4151); 1360 Teodoryk Rechenberg nadał swojej ż. Dorocie w oprawie wdowiej m.in. folwark w Z. z 5 ł. folwarcznymi, dworem (curia) oraz przynależnościami (APWr., Rep. 21, 1 A, s. 105; AmWr., B 89.1, k. 103 v); 1364 br. Henryk i Teodoryk Rechenberg sprzedali 5 grz.r.cz. z wszystkich wolnych i oczynszowanych ł. w Z. na rzecz mistrza Mikołaja z klasztoru Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą pw. św. Macieja we Wrocławiu (UHLB I, nr 518; Rep. 66, nr 200); 1364 br. Henryk i Teodoryk Rechenberg wyrazili zgodę na sprzedaż przez: Mikołaja – sołtysa oraz Jana Tylonis, Ludwika z →Miłoradzic, Mikołaja Kynde, Konrada Stankonisa, Piotra Apeczkonisa, Jana Apeczkonisa, Henryka Kynt, Jana Puschmana, Waltera Lucholti, Piotra Finepisa, Piotra z →Osieku – chłopów ze wsi Z., 5 grz.r.cz. (za 50 grz.) Mikołajowi, mistrzowi szpitala Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą pw. św. Macieja we Wrocławiu z dóbr folwarcznych i ł. oczynszowanych w Z. (APWr., Rep. 66, nr 201); 1374 Bartłomiej, opat klasztoru lubiąskiego, zamienił z kustoszem klasztornym 1 grz.r.cz. z sądu i karczmy we wsi Z. za 12 grz. na 1 grz.r.cz. w →Tymowej (APWr., Rep. 91, nr 352); 1376 pleban w Z. (Heyne II, 98); 1384 Teodoryk Rechenberg sprzedał mistrzowi, konwentowi i ministrantom kaplicy pw. św. Barbary w kościele pw. św. Macieja we Wrocławiu 2 grz.r.cz. (za 20 grz.) w Z. (UHLB II, nr 959; Rep. 66, nr 304); 1384 sołtys Mikołaj Tabernator oraz wszyscy mieszkańcy wsi Z. potwierdzają ww. sprzedaż (APWr., Rep. 66, nr 305a); 1390 Mikołaj, pleban w →Pieszkowie nadał w testamencie: m.in. kościołowi w →Pieszkowie ½ grz.r.cz z Z. (APWr., Rep. 3, nr 754a); 1395 Teodoryk Rechenberg z ż. Dorotą i s.: Janem, Rudigerem, Mikołajem i Zygmuntem sprzedali opatowi i całemu zgromadzeniu Premonstratensów pw. św. Wincentego we Wrocławiu 6 grz.r.cz. (za 60 grz.) ze wsi →Niemstów i Z., wolne od cz., służb i ciężarów, zastrzegając sobie prawo do wykupu (APWr., Rep. 135, inwentarz Rep. 67, nr 664, s. 5932-5933); 1398 wrocławski szpital Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą pw. św. Macieja zwrócił domowi Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą w Legnicy 5 grz.r.cz. z Z. (APWr., Rep. 66, nr 332); 1403 Jan, s. zmarłego Teodoryka Rechenberga, sprzedał z prawem wykupu na 3 lata, w imieniu swoim i bratanków – s. zmarłego Mikołaja, Jerzemu Fullschussil – kanonikowi kolegiaty otmuchowskiej 2 grz.r.cz. z dóbr ubogich ludzi we wsi Z. (APWr., Rep. 3, nr 725); 1410 wieś Z. miała 30 ł., z każdego miała płacić po 6 gr. lub dziesięcinę polową. W sumie płaciła 8 grz. na rzecz Cysterek trzebnickich (USD, s. 265); 1414 ks. Henryk IX sprzedał z prawem wykupu Janowi Gobil – altaryście ołtarza pw. NMP, Trzech Króli, św. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w kościele parafialnym w Lubinie, i jego następcom, 3 grz.r.cz. (za 30 grz.) z wszystkich korzyści, dochodów oraz przynależących do nich dóbr w Z. (Rep. 3, nr 789); 1432 ks. Ludwik III przekazał swojej siostrze Jadwidze, zakonnicy w Trzebnicy, tytułem uposażenia 13 grz.r.cz. na dochodach (szosie, cz. i rencie) w pieniądzu i zbożu ze wsi Z. oraz →Brunów, →Niemstów i →Czerniec, rezerwując sobie prawo do wykupu za 130 grz. (APWr., Rep. 135, inwentarz Rep. 125, nr 460, s. 23719, 23723); 1447 wyrok w sporze między Tomaszem, mistrzem i Krzyżowcami z Czerwoną Gwiazdą szpitala pw. św. Mikołaja położonym poza murami Legnicy a Henrykiem Beugendorf – sołtysem i chłopami ze wsi Z. w sprawie sprzedaży, której niegdyś dokonali w imieniu sołtysa i chłopów br. Teodoryk i Henryk Rechenberg na rzecz mistrza Mikołaja i szpitala pw. św. Maciejawe Wrocławiu w wysokości 7 grz.r.cz. z dóbr w Z.: z folwarku, młyna, oczynszowanych ł. i innych oczynszowanych dóbr; cz. ten, decyzją ks. Ludwika III[1], przeszedł na rzecz szpitala pw. św. Mikołaja pod Legnicą. Mikołaj, Henryk i Kasper Rechenberg oraz Jan i Henryk Beugendorf, Rampold Prittwitz – posiadacze dóbr we wsi Z., które niegdyś posiadali Teodoryk i Henryk Rechenberg, mieli obowiązek płacić na rzecz legnickiego szpitala (APWr., Rep. 66, nr 567); 1470 kościół w Z. (Neuling, 46); 1483 dzwon z napisem: Maria gracia plena dominus tercum benedicta M.CCCC.LXXXIII (Neuling, 46); 1486 Jan Beugendorf z Z. (APWr., Rep. 9, nr 205); 1488 br. Stanisław i Konrad Prittwitz z →Raszowej sprzedali swojemu szwagrowi Baltazarowi Mohl dobra →Miłoradzice z wielkim zbytkiem – →Miłosną – położonym między Z., →Gogołowicami a →Miłoradzicami (Klose I, 171); 1504 Melchior Magnus z Z. opiekunem wdowiej oprawy Małgorzaty, ż. Jana Falkenhaina (APWr., AmWr., B 89.4, k. 123 v); 1504 Bernard Magnus z Z. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 123 v); 1505 Melchior Magnus z Z. swoje dobra w Z. z cz., który należał do Kaspra Diebitscha i Jerzego Beugendorfa przekazał swojemu br. Bernardowi Magnus (APWr., AmWr., B 89.4, k. 125); 1505 Bernard Magnus z Z. sprzedał z prawem wykupu 4 grz.r.cz. ze swoich dóbr w Z. Ambrożemu Prittwitz (APWr., AmWr., B 89.4, k. 126 v); 1505 Melchior Magnus z Z., posiadacz części wsi, sprzedał swojemu br. Bernardowi dobra zmarłego Jerzego Beugendorfa (APWr., AmWr., B 89.4, k. 128 v); 1505 Bernard Magnus przekazał Melchiorowi Magnus część dóbr, które należały do Kaspra Diebitscha i Jerzego Beugendorfa w Z. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 162); 1505 Bernard Magnus przejął z rąk Jana Schwiensona m.in. cz. ½ grz. z Z. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 162 v); 1505 Ambroży Prittwitz sprzedał Bernardowi Magnus 4 grz.r.cz. z Z. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 162 v); 1506-1508 Melchior Magnus Axleben z Z. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 162 v; InvG, s. 147; APWr., AmWr., B 89.4, k. 163 v); 1511 br. Bernard i Melchior Axleben z Z. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 164); 1511 Małgorzata, zakonnica z klasztoru w Legnicy, przekazała z prawem wykupu swojemu br. Bernardowi Axleben 5 grz.r.cz. z dóbr Z. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 164 v); 1518 Melchior Magnus Axleben z Z. (AAWr., DpkG, 1518.06.03)

2. Wieś na Równinie Lubińskiej w obrębie Wysoczyzny Lubińskiej. Część S łagodnie pofalowana, wysokości w przedziale 120-132 m n.p.m., spadek na N ku równoleżnikowemu obniżeniu dolinnemu. U podnóża wysoczyzny Nowa Młynówka, równolegle do niej – wzdłuż granicy N – dolina Zimnicy, lewobrzeżnego dopływu Odry; w niej niewielki staw, młyn wodny (Rode Mühle). Rzeki rozdzielone szerokim i płaskim wododziałem o wysokości 107-110 m n.p.m. Wzrost nachyleń i wysokości w kierunku W do 122-123 m n.p.m. na krańcu NW. Plan siedliska mieszany, ulicowo-owalnicowy o luźnej zabudowie w osi NE-SW wzdłuż dna doliny, po obu stronach drogi i rzeki. Zabudowa pojedyncza oraz na planie zamkniętych czworoboków. Na E krańcu kościół, sąsiadujący od W z dużą posiadłością na planie prostokąta. 2 mniejsze folwarki na W krańcu wsi, w tym 1 odsunięty na S od głównej osi zabudowy, oddzielony od siedliska stawami. Pola o układzie wąskich pasm ł. leśnych, drogi polne prostopadle do osi zabudowy. Lasy w części NW. W dolinach cieków użytki zielone na madach. Na gruntach ornych w części N dominują gleby bielicowe i pseudobielicowe, w części S także gleby brunatne wyługowane i kwaśne.

3. Stan. bez nr.: kościół ob. pw. św. Antoniego i cmentarz przykościelny. Świątynia murowana z kamienia i cegły, jednonawowa z prostokątnym prezbiterium i dostawioną do niego od S wieżą; inw.: piaskowcowe sakramentarium przyścienne z przełomu XV/XVI w.; chron.: wg Przyłęckiego – XVI w., wg Pilcha – XIV w. (Neuling, 101; Przyłęcki 1974, 65-66; Pilch 1978, 177; Mandziuk, 214); Stan. nr 6, AZP 29/74-21: dwór na kopcu o dawnej nazwie własnej Alte Wahl, położony wśród podmokłych łąk ok. 0,2 km na SE od S k. wsi i 0,25 km na N od dawnego folwarku górnego. Obiekt zachowany w postaci ziemnego kopca założonego na planie czworoboku z zaokrąglonymi narożami o dług, boku u podstawy 34 m, u góry ok. 15 m. Majdan wyniesiony jest ok. 2 m ponad poziom wody w fosie, której szer. w części E dochodzi do 15 m, natomiast w S i SW nie przekracza 10 m. W obrębie fosy w części SE czytelne jest znaczne przewężenie, prawdopodobnie znajdował się tu wjazd. Centralna część majdanu częściowo zniszczona dużym wkopem. Podczas badań archeologicznych w NW części majdanu odsłonięto narożnik fundamentu wieży mieszkalnej, zbudowany z kamieni polnych spajanych gliną. Fundament posadowiono na poziomie pierwotnego gruntu, po czym obsypano go ziemią i gliną, tworzącą nasyp kopca. W związku z osiadaniem wieży na mało stabilnym gruncie przy jej W ścianie wykonano wkop, który wypełniono kamieniami. Prócz tego w NE części majdanu odsłonięto fr. kamiennej ściany i przylegającej do niej niewielkiej czworobocznej przybudówki. Obiekt uległ zniszczeniu w wyniku katastrofy budowlanej, po czym został rozebrany do poziomu gruntu. Z zasypu piwnicy pozyskano materiał, który świadczy, że nastąpiło to w XV lub na pocz. XVI w.; inw.: fr. ceramiki stalowoszarej i kremowej, w tym zdobione motywami radełkowymi i niekiedy malowane czerwoną farbą, fr. szklanego pucharka, okucie zamka drzwi, klucz, element garnituru ostrogi; chron.: 2. pol. XIV-XV w. (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Dittersbach; MAWr., sygn. MA/A/112, 287, 288, 290, 291; WUOZLeg.; MAHGł.; AB 1936, 160; 1937, 62; 1942,192; Treblin 1939b; 1940a; 1941a; 1941b; 1941c; Kaletyn 1966, 139, 147; Demidziuk 2001, 48, nr 58; Prus 2007, 83; Nowakowski 2008, 571-573; 2017, 479-480; Biermann, Nowakowski, Posselt 2022b)[2]; Stan. bez nr.: dwór o dawnej nazwie własnej Wasserburg i Oberhof. Na płaskim terenie, w sąsiedztwie folwarku ok. 0,4 km na SE od S krańca wsi. Pierwotnie znajdował się tu murowany dwór otoczony fosą, być może wzniesiony na miejscu średniowiecznego założenia obronno-rezydencjonalnego; chron.: XV?-XVIII w. (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Dittersbach; MAWr., sygn. MA/A/290, 291; Treblin 1939b; Demidziuk 2001, 49, nr 62)[3]

[1] Ks. zmarł 18.06.1441 r.

[2] Wszystkie stan. archeologiczne obecnie administracyjnie związane są ze wsią →Niemstów i tak są zaszeregowane w ewidencji konserwatorskiej.

[3] Uwagi: Stan. archiwalne nr 7.