Zimna Woda (niem. Kaltwasser), gm. Lubin [SWŚ I, s. 186-187]
Kaldenwassir (1361); Kaltenwasser (1363); Kaldinwasser (1399); Caldinwassir (1401); Caldenwasser (1401); Kaldenwasser (1418, 1437, 1511-1518); Kaldinwasser (1419); Kalden Wasser (1510)
archiprezbiterat legnicki (1399)
1. 1355 ks. Wacław I nakazał Henrykowi Gusk na terenie Zimnej Wody[1], w legnickim lesie (Heide) lokować wieś Z.W. na prawie niemieckim z 40 dużymi ł., z których 2 powinny być przeznaczone dla plebana (Klose I, 171); 1361 ks. Wacław I przekazał Stefanowi Trache kawałek lasu w swoim legnickim lesie (Heide) zaliczanym do nowin (Nuwelende), który nazywany jest Z.W. położony między lasem (Heide) pana Magnusa a granicami wsi →Chróstnik. Ten kawałek lasu został zwolniony z wszelkich ks. powinności i podatków z prawem wykarczowania lasu (czu hegene, adir czu roden) pod pola uprawne i łąki z możliwością przeznaczenia jako darowizna z cz., pod wynajem, na sprzedaż lub na wymianę czy pod inne formy obrotu dobrami (USL, nr 227; Neuling, 117; APL, DmL, nr 105); 1363 ks. Wacław I swoją nowo założoną wieś zw. Z.W. przekazał Mikołajowi Zedlitz i Stefanowi Trache (Klose I, 171-172); 1399 Mikołaj, pleban kościoła[2] w Z.W. (Jungnitz I, 398; Neuling, 117); 1401 ks. Rupert I sprzedał miastu Legnica swój legnicki las (Legnitsche heide) położony przy Z.W. granicą wyznaczoną kopcami w terenie aż do drogi, która prowadzi z Z.W, naprzeciw →Lipin (APL, DmL, nr 198; USL, nr 391); 1418 Marcin Gestkonis, pleban w Z.W. (Jungnitz I, 399); 1419 wieś Z.W. (Knie, 266); 1437 Jerzy Gauen, dziedzic Z.W., dla uczczenia pamięci swojej ż. Anny Rechenberg, ufundował msze w każdą niedzielę, w kaplicy kościoła pw. NMP w Legnicy, przeznaczając na nie 1 grz.r.cz. na rzecz Franciszkanów z kościoła pw. św. Jana (APL, DmL, nr 361; USL nr 641); 1507 wieś Z.W. należała do Mikołaja Magnusa Axlebena (Zimmermann VIII, 231; Sinapius I, 625); 1510 br. Krzysztof i Mikołaj Axleben z Z.W. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 164 v); 1511-1518 posiadaczem wsi Z.W. Krzysztof Magnus Axleben (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 393; Sinapius I, 626)
2. Wieś na Równinie Lubińskiej w obrębie Wysoczyzny Lubińskiej. Powierzchnia łagodnie pofalowana, opadająca na W ku dolinie Czarnej Wody. W części N i E wzrost nachylenia i wysokości do 150-160 m n.p.m. (N) i 155-170 m n.p.m. (E). Najniższe wysokości w części S – 128 m n.p.m. w dolinie bezimiennego, lewobrzeżnego dopływu Czarnej Wody. W części W kilka stawów różnej wielkości, przy 1 z nich młyn wodny. Liczne cieki wodne; w części S doliny o układzie równoleżnikowym, na NW – południkowym; szeroka i płytka dolina o podmokłym dnie. Siedlisko wsi na wysokości ok. 140 m n.p.m. w nieckowatej dolince. Układ wsi ulicowy o luźnej zabudowie po obu stronach drogi. Większość gospodarstw na planie zamkniętych czworoboków. Przy W krańcu wsi folwark z dworem w pewnym oddaleniu do pozostałych zabudowań, na N od głównej drogi. W części E kościół. Lasy na najwyższych wzniesieniach w części N i E. Użytki zielone w obniżeniach dolinnych na madach oraz glebach murszowo-mineralnych i murszowatych. Grunty orne na glebach bielicowych i pseudobielicowych.
3. Stan. bez nr.: kościół ob. pw. Świętej Trójcy i cmentarz przykościelny, położone na wzniesieniu, w E części wsi, na N od głównej drogi. Świątynia o późnorenesansowych i barokowych cechach stylowych; inw.: pierwotnie w kościele znajdowały się figury św. św. Jana Chrzciciela i Mikołaja z ok. 1500 r.; chron.: PŚ, ON (Lutsch III, 188); Stan. bez nr.: osada położona w obrębie niewielkiego wąwozu, w lesie ok. 2 km na N od wsi; inw.: naczynia i fr. naczyń; chron.: PŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 730, teczka Kaltwasser; MAWr., sygn. MA/A/282, 288, 289[3]; Demidziuk 2001, 79, nr 163); Stan. bez nr.: dwór z reliktami średniowiecznej wieży mieszkalnej. W obrębie piwnic barokowego pałacu, w jego SE narożniku, odsłonięto relikty budowli wzniesionej z kamienia łamanego o wymiarach zewnętrznych ok. 8,5 x 14,2 m. Grubość murów kapitalnych wynosiła 1,2-1,3 m. Jej wnętrze podzielone było murem na 2 pomieszczenia. 1. miało wymiary 6,75 x 6,05 m. Piwnica miała ceglaną posadzkę i kryta była sklepieniem kolebkowym i miała 3 wtórnie wybite otwory okienne, 2 w ścianie E i 1 w S. Wewnątrz pomieszczenia, w ścianach N i W stwierdzono 2 wnęki. W ścianie działowej znajdowało się przejście o szer. 1,1 m, które prowadziło do pomieszczenia drugiego o wymiarach 4,9 x 3,95 m. Ściana N tego pomieszczenia została rozebrana, a w jej miejscu zbudowano klatkę schodową, natomiast w ścianie S znajdował się rozglifiony otwór okienny. Od strony piwnicy parapet okna znajdował się na wys. 0,9 m ponad poziomem posadzki. Wykopy sondażowe założone przy S ścianie pałacu wykazały, że pierwotny poziom gruntu był 3 m. niżej od współczesnego. Pod budowę obiektu wykorzystano naturalne wyniesienie otoczone terenem podmokłym, które podwyższono w sposób sztuczny, tworząc nasyp z żółto-brunatnej, przemieszanej gliny o wys. do 1,4 m. Krawędź nasypu odległa ok. 2,5 m od lica ściany pałacu wzmocniona została pionowo wbitymi słupami; inw.: z warstwy ciemnej ziemi próchnicznej, zalegającej na calcu pozyskano fr. ceramiki stalowoszarej i kremowej, w tym malowane czerwoną farbą, 2 gwoździe i fr. łuczywa, fr. dachówki z łupka; chron.: XV-XVI w. (WUOZLeg.; Piwko 2006; Nowakowski 2017, 476); Stan. nr 2, AZP 40/75-19: osada położona na łagodnie opadającym stoku ok. 1,5 km na N od wsi; inw.: 2 kamienie żarnowe; chron.: WŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 730, teczka Kaltwasser; sygn. 729, teczka Kr. Lüben; MAWr., sygn. MA/A/293, 394b; WUOZLeg.; MAHGł.; AB 1935, 32; Alts. 1929, 67; Lodowski 1980, 185; Demidziuk 2001, 78, nr 161; Prus 2007, 129)[4]
[1] Nazwa części lasu, por. dok. z 1361 r.
[2] Wg Neulinga kościół nosił w średniowieczu wezwanie maryjne (s. 117).
[3] Uwagi: Stan. archiwalne nr 4.
[4] Uwagi: W ewidencji konserwatorskiej stan. funkcjonuje jako cmentarzysko kultury łużyckiej.
