Siedlce (niem. Zedlitz), gm. Lubin [SWŚ I, s. 161-165]
Sedlez (1257); Sedlce (1267); Zedlitze (1289); Scedeliz (1310); Czedelitz (ok. 1325); Czedzlicz (1335); Czedehcz (1375, 1392, 1411); Zedlitz (1375); Czedlicz (1376, 1392, 1399, 1404, 1418, 1420, 1426, 1449, 1511, [1521-1536]); Czedelitz (1408, 1440); Czedliz (1410); Zedliz (1489, 1506); Zedlitz (1498, 1499, 1527, 1536); Zcedlitz (1513); Tczedelitcz (1521); Czedeliz ([1521-1536])
archiprezbiterat ścinawski (1335, 1376, 1399, 1418)
dystrykt ścinawski (1289, 1375, 1392, 1399, 1408, 1410, 1411, 1426)
1. 1257 ks. Konrad I przekazał sołtysowi Bertoldowi swoją wieś zwaną S. pod lokację na prawie niemieckim z co 7. wolnym ł., z prawem do wolnego młyna i karczmy. Wg ł. flamandzkich rozmierzane miały być pola otwarte i tereny zarośnięte krzewami (campestria et rubos) z 5 latami wolnizny, wg ł. frankońskich – dąbrowy i tereny zalesione (dambrovam et silvestria) z 10 latami wolnizny[1]. Po upływie wolnizny z ł. flamandzkich miano opłacać cz. z 1 ł.: 1 wiard. srebra i 3 kor. zboża. Z frankońskich – ½ grz. i 3 kor. owsa, pszenicy i żyta. W razie wzniesienia we wsi kaplicy, 2 ł. miały być przeznaczone na jej uposażenie (USD, s. 319; SUb III, nr 249; Neuling, 354); 1267 uposażenie klasztoru trzebnickiego w dziesięcinę z S. (SUb IV, nr 14); 1289 Przemko ścinawski sprzedał Teodorykowi zw. Molnsdorff i jego s. Helwigowi – mieszczanom wrocławskim, wieś zwaną potocznie S., z wszelkimi prawami, zwolnioną od prawa ks. (USD, s. 319-320); 1310 burmistrz górowski Peczold z S. (RS 3150); ok. 1325 dochód na XII kanonikat kolegiaty głogowskiej, z przeznaczeniem na ołtarz: ze wsi S. 7 grz., z karczmy 2 grz., z ogrodów 1 grz. i z pewnych zbytków 1 grz. (crescentiis quibusdam) (Jungnitz II, 6); 1335 kościół w S. płacił 3 wiard. (RS 5409; Neuling, 354); 1372 kościół w S. pw. NMP i Jana Chrzciciela (Neuling, 354; Sinapius I, 79); 1375 podział i rozgraniczenie w dystrykcie ścinawskim, bez szkody dla praw panów i wasali w obu częściach: granica winna iść między S. a 3 →Dąbrowami aż do granic dystryktu lubińskiego, a więc część, do której należały S., powinna należeć do tego pana, któremu będzie przynależeć część od Ścinawy w stronę Prochowic (InvG, s. 32); 1376 kościół w S. (Schubert 1885, 160; Heyne II, 117); 1392 zmarły Szymon Ungefüge, mieszczanin z Głogowa, przekazał altarystom w kolegiacie głogowskiej 10 grz.r.cz. ze wsi S., które nabył w czasach ks. Henryka i Bolka jako panów Głogowa i Ścinawy[2]; cz. ma być przeznaczony na ołtarz pw. Wszechmogącego Boga, NMP i św. św. Piotra i Pawła, z prawem patronatu dla s. zmarłego – Jana Ungefüge (APWr., Rep. 76 nr 114); 1392 zatwierdzenie woli zmarłego Szymona Ungefüge – mieszczanina głogowskiego. Fundacja z dóbr S. przeznaczona na nowo założony ołtarz pw. Wszechmogącego Boga, NMP i św. św. Piotra i Pawła w głogowskiej kolegiacie (APWr., Rep. 76, nr 115); 1392 testament zmarłego mieszczanina głogowskiego Szymona Ungefüge, w którym zapisał on 10 grz.r.cz. ze wszystkich swoich dóbr w S. na fundację ołtarza pw. Wszechmogącego Boga, NMP i św. św. Piotra i Pawła w kolegiacie głogowskiej, nabyte za 100 grz. od Rampolda Brockota, pana i dziedzica wsi S., za zgodą ż., zgodnie z brzmieniem dok. książąt Henryka i Bolka jako panów Głogowa, Ścinawy i Góry. Prawo patronatu ołtarza przysługiwało s. testatora Janowi Ungefüge; b. wr. Wacław potwierdził powyższe nadanie. (APWr., Rep. 76, nr 116; Rep. 31, 1 A, s. 141); 1399 jako wystawca Rampold Brockot, dziedzic S., który sprzedał Bartłomiejowi z Kożuchowa – altaryście w katedrze wrocławskiej za 100 grz. 10 grz.r.cz. w S. (AAWr., GG.58); 1399 Agnieszka, ż. Rampolda Brockota, wyraziła zgodę na sprzedaż przez męża cz. z S. (zgoda z racji dożywocia wyznaczonego wcześniej na tych dobrach) (AAWr., GG.59. Uwagi: Zob. poprzedni dok.); 1399 Piotr, pleban kościoła w S. (Jungnitz I, 392; Heyne I, 711); 1404 dolna część wsi S. w posiadaniu Bernarda Brockota, górna – Henryka Brockota (Wechmar 1874, s. 13); 1404 Bernard Brockot sprzedał i przekazał Mikołajowi Unruh i Franciszkowi Nostitz swoje dobra w S.: folwark z przyległościami, cz., służby, 1/3 lenna kościelnego z 1/3 prawa prezenty i 1/3 praw sądowych (USD, s. 320); 1408 Mikołaj Unruh i Zygfryd Bronau potwierdzili otrzymanie zastawu dóbr w S. od Henryka Brockota (USD, s. 321); 1408 Henryk Brockot zakupił od Mikołaja Baun i Zygfryda Bronau dobra S. z ½ wszelkich cz., korzyści i dochodów (APWr., Rep. 132d: Wehmar, Acc: 27/26, nr 2); 1410 wieś S. miała 40 ł., z każdego płaciła po 1 wiard. lub dziesięcinę polową. W sumie 10 grz. na rzecz Cysterek trzebnickich (USD, s. 264); 1411 Mikołaj Unruh zrezygnował na rzecz Franciszka Nostitza ze swoich praw do dóbr w S. (USD, s. 321); 1411 Mikołaj Unruh zrezygnował na rzecz Franciszka Nostitza i jego sukcesorów z wszystkich swoich prawdo dóbr S. (APWr., Rep. 132d: Wehmar, Acc: 27/26, nr 4); 1418 Mikołaj Brockot, pleban kościoła w S. (Jungnitz I, 393); 1420 Franciszek Nostitz sprzedał z prawem wykupu Spitzhansowi – mieszczaninowi lubińskiemu 14 grz.r.cz. (za 154 grz.) z S. (por. dok. 1511; USD, s. 322); 1426 Henryk Diebitsch z →Szklar Górnych nadał testamentem ołtarzowi w kościele parafialnym w Lubinie 10 grz.r.cz. m.in. ze wsi S. (APWr., Rep. 3, nr 790. Uwagi: dok. zniszczony, fragmentami nieczytelny); 1426 b. wr. Konrad potwierdza ww. dok. (APWr., Rep. 3, nr 791. Uwagi: dok. zniszczony, fragmentami nieczytelny); 1440 burmistrz i rada miasta Lubina zwrócili się z prośbą do b. wr. Konrada o złączenie uposażenia nowo ufundowanego ołtarza pw. św. św. Jana Ewangelisty, Wawrzyńca, Barbary, Małgorzaty i Katarzyny w kaplicy pw. Wszystkich Świętych na nowym cmentarzu przed Lubinem z uposażeniem tamtejszego starego ołtarza, w którego skład wchodziło m.in. nadanie Katarzyny – wdowy po Mikołaju Wolfsdorfie z 1 grz.r.cz. na dobrach dziedzicznych Krzysztofa Schrewdenca w S. (APWr., Rep. 3, nr 879); 1449 wśród przedstawicieli rycerstwa legnicko-złotoryjskiego: Jan Nostitz z S. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 57 v); 1453 Jan Nostitz z S., dziedziczny pan →Pieszkowa (APWr., Rep. 3, nr 776); 1489 armia węg. rozbiła obóz we wsi S. (SRS IV, s. 17; Schubert 1885, 31); 1498 Konrad Nostitz, pleban w Lubinie, za pośrednictwem nieletniego Melchiora Magnusa zrezygnował na rzecz Kaspra Nostitza – s. br. z wszelkich praw i przywilejów sądowych w S. i folwarku w →Redlicach, które miał jako lenno, przekazując je na ręce Kaspra Nostitza (USD, s. 321); 1498 umowa między kuzynami Nostitzami – ciek wodny Bernarda Nostitza powinien płynąć z jego działki do jego rowu (graben); ta woda, którą obaj nie są w stanie zagospodarować, powinna zostać skierowana do bocznego cieku (Flutschotcze); rynna, która prowadzi do rowu, powinna się znajdować pomiędzy wspomnianymi dwoma ciekami; grobla (tham), która przecina główny rów, winna w razie powodzi być utrzymywana [przez kuzynów] wspólnie; główny rów, który przebiega przez ogród, powinien należeć do Kaspra Nostitza – od bocznego cieku do wyznaczonego pastwiska, aby woda nie zalewała Franciszkowej Nostitzowej[3] i nie czyniła szkód ludziom; główny rów od pastwiska powinni wykopać ludzie obu panów Nostitzów. Kasper Nostitz powinien także przekopać dużą rynnę do młynówki, aby woda stale zasilała młyn, a Bernard Nostitz powinien utrzymywać młynówkę w dobrym stanie. Kasper Nostitz musi mieć dostęp przez 14 dni w roku do głównego rowu, aby woda do młyna mogła płynąć bez przeszkód (USD, s. 322); 1499 Kasper Nostitz z S. (Schubert 1885, 33); 1506 Mikołaj Gieser z S. (APWr., AmWr, B 89.4, k. 132 v; k. 158); 1511 Władysław Braun i Anna Michlerynne z Lubina oświadczyli, że 14 grz.r.cz. z dóbr S., które w 1420 r. Franciszek Nostitz sprzedał z prawem wykupu Spitzhansowi – mieszczaninowi lubińskiego za 154 grz., otrzymali Władysław Braun i Anna Michlerynne od Mikołaja Rechenberga. Stefan Thader z →Górzyna zrezygnował z tych dóbr, pozostawiając je z prawem otwartości dla książąt: na służbę, mieszkanie i siedzibę, z wolnym prawem wykupu bez szkody (USD, s. 322); 1513 Stefan Thader i Krzysztof Liedel niegdyś z S. mieli długi i uregulowali całkowite opłaty za dobra Franciszka Nostitza w wysokości 100 grz. (USD, s. 322-323); 1521 układ między Stefanem Thader z →Górzyna a panią z →Dębca – wdową po Franciszku Nostitzu, która pozwoliła poprowadzić rów (graben) do bramy (am thore) k. wsi S. i oczyszczać go aż do granic →Ręszowa, jak często będzie to konieczne; także powinna ona mieć prawo zrobić przekop po obu stronach głównego cieku. Stefan Thader i pani z Dębca powinni założyć pastwisko w równych częściach, przy bramie do wsi, na grobli przy rowie i utrzymywać je od mostu do bramy wsi (dorffthor) i nie powinni mieć żadnych długów, korzystając w równym wymiarze z prętów pastwiska. Do miejsca, gdzie Stefan Thader założy swoje dziedziczne pastwisko na przeciwnym brzegu, powinien być swobodny dostęp. Świadkuje m.in.: Kasper Nostitz z S. (USD, s. 323); [1521-1536] wyrok po przesłuchaniu w sprawie dóbr S. między Ottonem Nostitzem – oskarżycielem a Zygmuntem Thaderem – pozwanym, który z powodu choroby nie był obecny i był reprezentowany przez pełnomocników: Thader powinien odstawić kamienie z drogi, które użył do odprowadzania wody, naprzeciw dworu i bramy (Hoffe und Thore) powinien zrobić znaczne koryto (Wasserforche); potok (Bach) we wsi powinien mieć do swojej dyspozycji Otto Nostitz, bez szkody dla ludzi po obu jego stronach, powinien przeprowadzić koryto przez sad, a Thader powinien przekopać rów przez swoją łąkę ogrodową. Odnośnie sołectwa: Otto Nostitz zapewnił kościołowi ich dotychczasowy stan posiadania, jak było niegdyś: stypendium szkolne, a także uposażenie kowala i pasterza – przypisanych kościołowi. Z innych służb dworskich, ponieważ w księstwie są nieużywane a wykupione dobra chłopskie, sołtys został zwolniony, na co nie zgodził się Otto Nostitz, a Stefan Thader pozostawił do dalszego rozstrzygnięcia. Ostatecznie Otto Nostitz zadeklarował, że sołtys ma zobowiązania służby konnej na rzecz 2 właścicieli wsi i obowiązek ściągania dziesięciny. W wyniku pertraktacji Thadera dziesięcinę z jego dóbr ma opłacać sołtys. (USD, s. 323-324); [1521-1536] postępowanie arbitrażowe między Stefanem Thader – oskarżycielem a wystawcą dok. – Kasprem Nostitz z S. – pozwanym i jego pełnomocnikami, z powodu niemożności zawarcia porozumienia w sprawie powiększonego dziedzictwa: dobra chłopa Erazma, które przejął wuj i sąsiad Kaspra Nostitza, miały być Kasprowi przynależne w dziedziczne posiadanie, gdyż przejął je po ojcu. Po śmierci ojca Nostitza, w czasie niepełnoletności Kaspra, stryj Hertwig i br. podzielili bowiem dobra w ten sposób, iż część Kaspra została przejęta przez stryja Bernarda. Ojcowiznę zajmował więc on z nieletnim Kasprem i sprzedał wówczas dobra chłopa Erazma Janowi Ledlau, który następnie przekazał je Stefanowi Thader. Kasper Nostitz przypomina więc zasady prawa lennego i sytuację we wsi, w której prawa ma także sołtys – karczmarz i apeluje o przekazanie mu dóbr Erazma i wygaśnięcie owych braterskich umów po 1 roku i 1 dniu. Stefan Thader, uznając, iż Kasper bezprawnie także zagarnął inne ziemie: w okolicach zw. nowy staw (im newen Teiche) Stefan podlega bowiem bezpośrednio księciu, a przy starym stawie (im alden Teiche) są to dobra Franciszka Nostitza. Zdaniem Kaspra Nostitza taka niejasna sytuacja spowodowała, że ludzie użytkujący pastwiska nad stawem i w całej wsi cierpią z powodu niedogodności prawa flamandzkiego, gdyż wg owego prawa grunty rolne nie są skomasowane w jednym miejscu i chłopi oraz Kasper Nostitz chcieliby używać pastwiska położonego w sąsiedztwie swoich gruntów (USD, s. 325-326); 1527 Kasper Nostitz z S. (Schubert 1885, 151; APWr., Rep. 3, nr 1016); 1536 (S.) rozstrzygnięcie sporu, między Stefanem Thader a Kasprem Nostitz w sprawie pastwiska (Huttung) na kilku łąkach. Kasper Nostitz, Piotr Raffel i Piotr Seidel za 4 tygodnie powinni w tej sprawie zeznawać i wyjaśnić sprawę, aby dobra nadal używali, jak to niegdyś było. Karczowisko (Rodland), które kazał wykarczować Nostitz, powinno pozostać, jak niegdyś, wspólnym pastwiskiem, a jeśli Thader zgłosi taką potrzebę, powinien na swoich wykarczowanych dobrach, pastwisko 14 dni po dniu św. Jerzego oczyścić i przygotować oraz na 14 lub 8 dni przed dniem św. Bartłomieja wywieźć siano z szop do 8 dni po ścięciu. Obie strony ze swoimi ludźmi na pastwisku nie powinni pomylić się w sprawie rozgraniczenia dóbr: woda cieku, który Nostitz poprowadził na pola, a którego przebieg wcześniej został omówiony w recesie, winna płynąć starym biegiem do młyna we wsi S., a Nostitz na swoje 2 nowo wytyczone pola może wziąć wodę ze swojego rowu (Walgraben), o ile da radę przeprowadzić przekop (Loch), używając świdra (Khammennegber), jaki stosuje się w odrzańskich młynach. Nostitz pozwolił, aby Thader na łące wytyczył 2 nowe pola, a zależnie od ich wielkości, Nostitz może swoje pola rozszerzyć. Rów na wygonie (Treibe) powinien Thader zasypać i w tym miejscu postawić płot (Zcawn), który tam kiedyś stał (USD, s. 326)
2. Wieś w obrębie Wysoczyzny Lubińskiej. Część N urozmaicona, falista, z deniwelacjami do 20 m: dno cieku na wysokości 110 m n.p.m., najwyższe wzniesienie – 129 m n.p.m. Pozostała część wysoczyzny mniej urozmaicona. W części E rozległe spłaszczenie w poziomie 122-123 m n.p.m., łagodnie opadające na S, E i NE. Od SW teren obniża się do 100 m n.p.m. w dnie doliny Zimnicy na SE skraju wsi. Osią obszaru dolina Księgińskiej Strugi oraz doliny jej mniejszych dopływów. W centralnej części wyraźna zmiana biegu Księgińskiej Strugi z odpływu w kierunku E na S, następnie SE. W tym miejscu zlokalizowane siedlisko wsi. Plan siedliska mieszany, ulicowo-owalnicowy o zwartej zabudowie, naśladujący układ doliny: w osi N-S, a następnie NW-SE, wzdłuż drogi Lubin-Ścinawa. W N części wydłużone, wrzecionowate nawsie. Zabudowa po obu stronach drogi, w większości na planie zamkniętych czworoboków. W części środkowej kościół i 2 folwarki na planie czworoboków. Na E od zabudowy staw w dnie doliny, natomiast groble w różnych odcinkach doliny. Niwy podzielone na długie pasma ł. leśnych, mniej więcej prostopadle do osi zabudowy. Lasy w N części. W dnach dolin użytki zielone na madach, glebach murszowo-mineralnych i murszowatych, rzadziej na czarnych ziemiach zdegradowanych i glebach szarych. Grunty orne głównie na glebach bielicowych i pseudobielicowych. Ponadto w części N i NE płaty gleb brunatnych wyługowanych i kwaśnych, a wzdłuż NE skraju siedliska aż do E krańca wsi pas bardzo żyznych czarnych ziem zdegradowanych.
3. Na gruntach wsi zidentyfikowano 2 skupiska stanowisk z materiałami PŚ; pierwsze z nich zlokalizowane jest 0,5-1,0 km na N od siedliska wsi, po obu stronach drogi do →Dąbrowy Górnej, w okolicy niewielkiego przysiółka; drugie skupisko rozciąga się na SE od wsi, na polach położonych między jej siedliskiem a stawem (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. bez nr.: kościół ob. pw. NMP i św. Jana Chrzciciela oraz cmentarz przykościelny, położony w N części wsi, na S od głównej drogi. Kościół zbudowany z kamienia i cegły, jednonawowy, oskarpowany, z wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym z ok. 1480 r., z zakrystią i kaplicami. Od S do prezbiterium przylega empora; inw.: chrzcielnica piaskowcowa z 1. poł. XVI w., w sklepieniu prezbiterium zworniki piaskowcowe z k. XV w. z herbami Nostitzów i Brockotów. Sakramentarium oraz portal główny w kaplicy przy zakrystii z ok. 1480 r. Nagrobki: Anny Berge z Niwisk (zm. 1535), jej męża Kaspra Nostitza Starszego (zm. 1538). Podczas badań mogiły wojennej, znajdującej się na terenie cmentarza przykościelnego, znaleziono pojedyncze fr. ceramiki, w tym stalowoszare i kremowe datowane na XIV-XV w.; chron.: wg Lutscha kościół – XV w., wg Przyłęckiego – XIV w. (Lutsch II, 653-654; Neuling, 354; Przyłęcki 1974, 75; Pilch 1978, 228; Mandziuk, 216; Kwiatkowska, Konczewski, Konczewska, Mackiewicz, Szczurowski 2010; BN 2006, 768); Stan. nr 3, AZP 20/73-21: osada hutnicza położona na stoku niewielkiego wyniesienia ok. 1 km na N od ostatnich zabudowań wsi; inw.: fr. ceramiki, cylindryczny tygiel żelazny; chron.: PS (APWr., WSPS, sygn. 731, teczka Zedlitz; MAWr., sygn. MA/A/112, 287, 288; WUOZLeg.; MAHGł.; Demidziuk 2001, 179, nr 509); Stan. nr 6, AZP 3/73-22: osada położona u podnóża stoku podmokłej doliny ok. 1,3 km na NE od wsi; inw.: fr. ceramiki; chron.: XI-XIII w. (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. nr 18, AZP 60/73-22: osada położona na krawędzi pagórka ok. 0,7 km na NE od kościoła; inw.: fr. ceramiki; chron.: XI-XIII w. (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. bez nr: barokowy pałac położony na płaskim terenie w obrębie siedliska wsi ok. 0,2 km na SE od kościoła. W obrębie murów piwnic czytelne relikty renesansowego dworu i średniowiecznej wieży mieszkalnej (WUOZLeg.; Treblin 1941c; Brzezowski 1976)
[1] Łan flamandzki był mniejszy (ok. 16 ha), składał się z wielu pasów ziemi, ale prostych w rozmierzeniu i zagospodarowaniu, a frankoński był jednym kawałkiem ziemi (ok. 32 ha), ale z koniecznością wieloletniego karczunku w lesie.
[2] Nie jest pewne, o których książąt chodzi.
[3] Zapewne chodzi o tzw. panią z →Dębca, wdowę po Franciszku Nostitz.
