Czerniec (niem. Schwartzau), gm. Lubin [SWŚ I, s. 83-86]

Suarce (1267); Swarcia (1360); Swarcza (1360, 1362); Swarcza (1362); Swarczaw (1376, 1388); Swarcze (1389­1399, 1409); Schwartz (1410); Swarcze (1423, 1428, 1429, 1432); Swarczow (1428-1432); Swarcze (1434); Swarczaw (1436-1437); Swartcze (1441); Swarczaw (1441); Swarcze (1450, 1460); Swartcze (1491-1492, 1499); Swartze (1498); Swarcze (1502); Schwarcze (1502); Schwartze (1508-1509); Schwarcze (1518, 1520)

archiprezbiteriat ścinawski (1376, 1399);

dystrykt lubiński (1360, 1410, 1423, 1428, 1432, 1434, 1441, 1460, 1492, 1499, 1518)

1. 1267 dziesięciny ze wsi Cz. należały do trzebnickich Cysterek (SUb IV, nr 14; RS 1257); 1360 Jan Unruh z Töppendorf zapisał swojej ż. Małgorzacie jako oprawę wdowią wszystkie swoje dobra we wsi Cz., mianowicie: 4 ł. folwarczne, 13 ł. cz., 2 łąki, prawo patronatu nad kościołem, sołectwo, dwór mieszkalny (curia habitations), ogrody, łąkę, prawo połowu, lasy i in.; opiekunami oprawy Piotr Unruh ze →Szklar [Górnych] i Teodoryk Redern (APWr., Rep. 21, 1 A, s. 90; Unrugher, 252-253); 1360 Bernard Leiske zapisał swojej ż. Katarzynie jako oprawę wdowią dobra we wsi Cz. 3 i ł. folwarcznego wraz z 3 zagrodnikami, lasy, łąki, pastwiska, dwór mieszkalny (curia habitations)oraz inne przyległości (APWr., Rep. 21, 1 A, s. 97); 1362 Jan Unruh z Töppendorf, pan wsi Cz., sprzedał Henrykowi, pomocnikowi kustosza i wikaremu kościoła św. Krzyża we Wrocławiu, 4 grz.r.cz. z dóbr we wsi Cz. (APWr., Rep. 21, 1 A, s. 198; APWr., AmWr., B 89.1, k. 114 v; UHLB I, nr 398); 1362 Henryk plebanem w Cz. (APWr., Rep. 21, 1 A, s. 308; UHLB I, nr 412; AmWr., B 89,1, k. 123 v); 1376 kościół we wsi Cz. (Heyne II, 97; Neuling, 290); 1388 ks. Henryk z Blizną sprzedał mieszczaninowi legnickiemu Mikołajowi Ungeraten 24 grz.r.cz. (za 240 grz.) na ks. dochodach ze wsi położonych k. Lubina, m.in. 1 grz. na 2 młynach we wsi Cz. (USL, nr 340); 1389-1399 4 grz. z dóbr Anny Lyskynne we wsi Cz. należały do wikarych kolegiaty głogowskiej (AAWr., IV b 60, bs.); 1399 Mikołaj plebanem w Cz. (Jungnitz I, 393); 1409 Albert Prittwitz, dziedzic wsi Cz., oznajmił, że jego poddany Piotr Gaerlicz sprzedał mieszczaninowi lubińskiemu Henrykowi Schuwert grz.r.cz. (za 5 grz.) na swojej dziedzinie i wszystkich swoich dobrach w Cz., zastrze­gając prawo wykupu za 5 grz. (APWr., Rep. 3, nr 966); 1410 dziesięcina ze wsi Cz. należna była trzebnickim Cysterkom (USD, s. 266); 1423 Albert Prittwitz zw. Menlin z Cz. (APWr., Rep. 132d: Nickisch-Rosenegk, nr 5); 1423 Albert Prittwitz zw. Menlin z Cz. zwrócił się do ks. Ruperta II z prośbą o potwierdzenie dóbr we wsi Cz., które posiada od dawna jako lenno dziedziczne wraz z przynależnościami: folwarkiem, cz., cz. ł., domami mieszkalnymi (hewsern der wonungen), ogrodami, cz. z ogrodów, lennem kościelnym i lennem ołtarzowym w kościele; ks. odnowił mu to wszystko jako dziedziczne lenno, dodając wolne pastwisko owiec, które dawniej posiadali kolejno przedstawiciele rodzin: Brockot, Unruh z Töppendorf i Leiske, wraz z młynami, lasami, zagajnikami, daninami, powozem i służbami (APWr., Rep. 132d: Nickisch-Rosenegk, nr 6); 1428 Menlin Prittwitz, dziedzic Cz. oraz Rampold Prittwitz, dziedzic →Niemstowa sprzedali kapitule głogowskiej 2 grz.r.cz. (za 25 grz.) na dobrach we wsiach Cz. i →Niemstów (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 160-161); 1428-1432 wieś Cz. corocznie wymieniana w rejestrach dochodów kolegia­ty głogowskiej, wraz z →Niemstowem zobowiązana do uiszczania 2 kop r.cz.; dziedzicami Menlin i Rampold Prittwitz (AAWr., IV b 44, bs.; IV b 53, bs.); 1429 Albert Prittwitz zw. Menlin, dziedzic wsi Cz., sołtys Henczel oraz chłopi Bernard Syfrid, Piotr Gorlicz, Jan Hartman, Jerzy Bartolomeus, Jan Gunteri, Jan Bartolomei, Marcin Neugebawir, Jan Gorlicz, Mikołaj Klos, Jan Ladechin, Mikołaj Jeckil, Piotr Hartman, Piotr Lange, Henczel Heyncze, Bartyl, Jan Wygandi, Konrad Mertin potwierdzili ww. sprzedaż cz. kapitule; wzmiankowany też Jan Roner, dzwonnik kościoła w Cz. (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 162-165); 1432 ks. Ludwik III przekazał swojej siostrze Jadwidze, zakonnicy w klasztorze Cysterek w Trzebnicy, tytułem uposażenia 13 grz.r.cz. na dochodach ks. (szosie, cz. i ren­cie) w pieniądzu i zbożu we wsiach Brunów, →Zwierzyniec, →Niemstów i Cz., zastrzegając prawo wykupu za 130 grz. (APWr., Rep. 135, inwentarz Rep. 125, nr 460, s. 23719, 23723); 1434 Albert Prittwitz zw. Menlin, dziedzic wsi Cz. i jego chłopi z tej wsi: Jerzy Bartholomei, Piotr Smed i Konrad zw. Menlin zobowiązali się do płacenia wikarym wrocławskim 1 grz.r.cz., zastrzegając prawo wykupu za 10 grz. (AAWr., DKW, 20.06.1434); 1436-1437 Menlin i Rampold zw. Prittwitz wraz z poddanymi w Cz. i→ Niemstowie zobowiązani byli płacić kapitule głogowskiej 2 kopy r.cz. (AAWr., IV b 81, bs.); 1441 br. niedzielni Henryk, Jan, Mikołaj i Krzysztof Prittwitz sprzedali mansjonarzom kolegiaty głogowskiej 10 grz.r.cz. (za 100 grz.) na dobrach w we wsi Cz. (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 186-187); 1441 Henryk Prittwitz, pleban w →Dziewinie, jego niedzielni br. Jan, Mikołaj i Krzysztof, dziedzice wsi Cz., wraz z tamtejszym sołtysem Mikołajem Clos oraz czynszownikami Bernardem Seyfridi, Piotrem Hartman, Henrykiem Smed i Andrzejem Cloes, potwierdzili ww. sprzedaż (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 185-186); 1450 przy okazji zatwierdzenia fundacji ołtarza NMP i św. św. Bartłomieja i Andrzeja w kolegiacie legnickiej (egzekucja testamentu Hermana Grorork, kantora legnickiego) wspomniana 1 grz. z dóbr Jana i Krzysztofa Prittwitz w Cz. (AAWr., II b 2, k. 43); 1451 Jan Prittwitz z Cz. (Söhnel, 18, przyp. 2); 1460 2 kopy r.cz. z Cz. należne były kolegiacie głogowskiej (AAWr., IV b 45, bs.); 1460 ks. Henryk XI nadał altaryście w kościele parafialnym w Lubinie Grzegorzowi Guntersberg 2 grz.r.cz., które przypadły mu po śmierci Barbary Rotkirchynne i Gabriela, na dobrach br. Jana i Krzysztofa Prittwitz we wsi Cz.: folwarku, cz., dobrach cz., chłopach, prawach połowu i innych przynależnościach; br. zawiadomili ks. o podziale dóbr; z każdej części należna 1 grz. z prawem wykupu za 10 grz. (APWr., Rep. 3, nr 801); 1486 Ambroży Prittwitz z Cz. i Krzysztof Prittwitz z Cz. przeprowadzili podział dóbr we wsi Cz. (APWr., Rep. 9, nr 205. Uwagi: dok. zniszczony); 1486 Jan Prittwitz z Cz. (APWr., Rep. 9, nr 205); 1491 br. Jerzy i Piotr Gor kupili od Alberta Prittwitz [dobra we wsi] Cz. ze wszystkimi przynależnościami, tak jak je posiadał Albert wespół z przebywającym podówczas za granicą br., a wcześniej ich ojciec (APWr., Rep. 132d: Nickisch-Rosenegk, nr 9); 1492 uprawomocnienie ww. transakcji: Albert Prittwitz z Cz., występując w imieniu swoim i swojego przebywającego podówczas za granicą br., sprzedał wieczyście br. niedzielnym Piotrowi i Jerzemu Gor dobra we wsi Cz. wraz z częścią, którą zamienił z Ottonem Zedlitz z Prochowic i jego br. za swój wielki staw, z folwarkiem, sołectwem, kmieciami, zagrodnikami, rentami, cz., daninami, polami uprawianymi i nieuprawianymi, lasami, stawami i miejscami na stawy, młynami i miejscami na młyny, łąkami, pastwiskami i wszystkim, co przynależało do części Alberta, nic nie wyłączając, tak jak to posiadał jego ojciec i on sam, wraz z częścią, która należała do Ambrożego Prittwitz (APWr., Rep. 132d: Nickisch-Rosenegk, nr 10); 1493 Albert Prittwitz, dziedzic Cz., wykupił – za 21 węg. flor. i 15 miśn.gr. – 1 kopę z 2 grz. sprzedanych kapitule głogowskiej w 1428 (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 342); 1498 ks. Katarzyna na prośbę Alberta Prittwitza zatwierdziła mu posiadanie dóbr lennych w Cz., które odziedziczył po śmierci swojego ojca Krzysztofa, wraz ze wszystkimi prawami jako lenno w linii męskiej, tak jak je posiadał jego ojciec i przodkowie; Albert w razie potrzeby winien pełnić służbę podług prawa lennego i zwyczaju (APWr., Rep. 132d: Nickisch-Rosenegk, nr 11); 1499 br. niedzielni Piotr i Jerzy Gor siedzący w Szymocinie i Cz., zawarli porozumienie w sprawie dziedziczenia dóbr we wsiach Cz. i →Kłopotów: Jerzy miał dożywotnie prawo do swobodnego użytkowania i dysponowania oboma majątkami; mógł je sprzedać, zastawić i zamienić bez utrudnień ze strony Piotra i jego dziedziców; w razie doczekania się przez Jerzego męskiego dziedzica Piotr lub jego spadkobiercy nie powinni mieć żadnych praw do tych dóbr; jeśli jednak doczekałby się c., to Piotr lub jego spadkobiercy mogli zająć dobra, z możliwością wykupienia ich przez ową c. i jej dziedziców za 400 węg. guld. (APWr., Rep. 132d: Nickisch-Rosenegk, nr 12); 1502-1520 Jerzy Gor dziedzic Cz.; toczył z mansjonarzami kolegiaty głogowskiej spór o cz., zakończony w 1520 ekskomuniką z powodu ich nieuiszczania (AAWr., DpkG, 1502.05.13; AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 359-360, 411-412; APWr., AmWr., B 89.4, k. 164); 1508 Albert Prittwitz z Cz. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 163 v); 1509 Jerzy Gor z Cz. zapisał swojej ż. Agnieszce jako oprawę wdowią 20 węg. guld.r.cz. na 30 węg. guld., które zapisał jej wcześniej na wspomnianych dobrach w Cz.; opiekunem oprawy Albert Prittwitz (APWr., AmWr., B 89.4, k. 163 v); 1518 Albert Prittwitz sprzedał precentorowi i mansjonarzom kolegiaty głogowskiej 1 kopę r.cz. (za 15 guld.węg.) na swoim dziale dóbr, który ma w Cz.: na folwarku, kmieciach, zagrodnikach, karczmie, cz., polach, lasach, prawie połowu, łąkach i innych przynależnościach (AAWr., DpkG, 1518.06.03)

2. Wieś w obrębie Wysoczyzny Lubińskiej. W rzeźbie terenu 3 odmienne strefy. Największy obszar (część NW) zajmuje spłaszczona wysoczyzna moreny dennej o wysokościach 120-125 m n.p.m. SE granicę stanowi szeroka dolina Zimnicy – jej dno na wysokości 102-106 m n.p.m. Trzeci obszar to skłon wysoczyzny w linii SW-NE, opadający w kierunku Zimnicy. W jego obrębie wzrost nachylenia stoków. W strefie skłonu wysoczyzny zabudowa siedliskowa wsi. Plan siedliska mieszany, ulicowo-owalnicowy o zwartej zabudowie w osi NW-SE po obu stronach drogi. 2 wrzecionowate nawsia na obu krańcach siedliska. W części centralnej kościół na niewielkim wzniesieniu oraz 2 folwarki, symetrycznie po przeciwnych stronach drogi. Większość gospodarstw to zamknięte czworoboki. Z siedliska we wszystkich kierunkach rozbiegały się gwiaździście drogi, część zakończona ślepo w obrębie pól lub przy stawach. Na S od zabudowy siedliskowej, w dnie doliny Zimnicy, 2 młyny. W dolinie Zimnicy oraz jej lewobrzeżnych dopływów liczne stawy różnej wielkości. Lasy w części NW, na pozostałym obszarze tereny rolnicze. Domi­nują gleby bielicowe i pseudobielicowe. Użytki zielone w bezpośrednim sąsiedztwie siedliska wsi oraz w dnie doliny Zimnicy (na madach)

3. Na gruntach wsi zlokalizowano 2 ślady osadnictwa PŚ, oba położone z dala od wsi na krawędzi pól (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. bez nr.: kościół filialny ob. pw. Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych i cmentarz przykościelny. Średniowieczna budowla przebudowana w 1534 r. uległa zniszczeniu w 1. poł. XVIII w. Na jej miejscu w 1794 r. zbudowano nowy kościół (Neuling, 290; Przyłęcki 1974, 59-60; Mandziuk, 216; BN 2006, 227); Stan. bez nr.: dwór na kopcu o dawnej nazwie własnej das Niederwahl, położony przy E krańcu wsi, tuż przy zabudowaniach. Na początku XX w. obiekt miał formę płaskiego kopca otoczonego fosą. Na jego majdanie zalegały dużych rozmiarów kamienie polne. W 1936 r. zasypano mokrą fosę, jednak sam kopiec był jeszcze czytelny; chron. PŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 731, teczka Schwarzau; MAWr., sygn. MA/A/287, 289; AB 1941, 68; 1936, 160; Treblin 1940a; 1941b; Kaletyn 1966, 139, 141; Demidziuk 2001, 166, nr 457; Nowakowski 2008, 454-455; 2017, 288)^[1]; Stan. bez nr.: dwór na kopcu o dawnych nazwach własnych das Wall, das Prippswahl, położony w siedlisku wsi. Głównym elementem założenia był czworoboczny kopiec otoczony głęboką fosą i wałem zewnętrznym o wys. do 3 m. Obiekt uległ zniszczeniu w 1900 r. w czasie budowy domu inspektora; inw.: podczas prac ziemnych w 1904 r. znaleziono fr. ceramiki i całe naczynia; chron.: WŚ, PŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 731, teczka Schwarzau; Klose I, 139; Treblin 1940a; 1941b; 1941c; Demidziuk 2001, 166, nr 458; Nowakowski 2008, 454; 2017, 288-289)^[2]; Stan. nr 6, AZP 26/74-21: osada?, znalezisko luźne? na szczycie cyplowatego wyniesienia ok. 0,8 km na SW od wsi; inw.: kamień Żarnowy z czerwonego granitu; chron.: WŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 731, teczka Schwarzau; MAWr., sygn. MA/A/112, 289; WUOZLeg.; MAHGł.; Treblin 1940a; Demidziuk 2001, 166-167, nr 460)

---

^[1] Stan. archiwalne nr 3, współcześnie nieujęte w ewidencji konserwatorskiej.

^[2] Stan. archiwalne nr 4, ob. nieujęte w ewidencji konserwatorskiej.