Chróstnik (niem. Brauchitschdorf), gm. Lubin [SWŚ I, s. 80-82]
Crustenik (1259); Chrostnik (1267); Croschnik (1316); Bruchaczdorf (1335, 1348, 1350, 1361, 1366, 1373); Bruchschaczdorf (1357); Bruchakschdorf (1359, 1360, 1361, 1364, 1365, 1366); Bruakschdorf (1359, 1360); Bruchaczesdorf (1393); Brawchaczdorf (1399); Crustenik qua in Teutonico Brauchiczdorf apellatur (1403); Bruchatschdorf (1410); Brawchsdorff (1414); Brawchatschdorf (1418); Brauchsdorff (1435); Brawchszdorff (1449); Crossenig, nwBrawchittschdorf genant (1449); Brawchiczdorff (1469); Brawschdorff prope Lubin (1495); Brauchsdorff (1504-1515); Brauchitschdorff (1511)
archiprezbiteriat legnicki (1335, 1399, 1418);
dystrykt legnicki (1403, 1449, 1495, 1514); dystrykt lubiński (1410)
1. 1259 ks. Bolesław Rogatka nadał swojemu rycerzowi Wielisławowi swój dziedziczny majątek (hereditas) zw. Ch. oraz 12 ł. większych z lasu zw. Thessin, sąsiadującego z rzeczonym majątkiem z tamtej strony rzeki, w wieczne posiadanie wraz ze wszystkimi prawami. Wielisław został zwolniony z jakichkolwiek danin, posług i świadczeń, z wyjątkiem obowiązku służby ks. z 1 koniem bojowym w granicach jego ziemi; w wypadku wojny poza granicami ziemi, był zobowiązany nieść mu pomoc; jeżeli zaś poniósłby podczas służby jakieś szkody, miały być powetowane przez ks.; ks. wyjął rzeczone dobra spod swojej władzy sądowej. To Wielisław miał przewodniczyć sądom i ferować wyroki. Wielisław mógł wedle uznania lokować dobra i las na jakimkolwiek prawie, sprzedać, zamienić i darować; ks. nadał mu w lesie zw. Gola i we wszystkich ks. lasach prawo do wypasu i do poboru drzewa na wszelki użytek oraz do polowania na zające i sarny (SUb III, nr 578; RS 1034); 1267 dziesięcina z Ch. należna była trzebnickim Cysterkom (SUb IV, nr 14; RS 1257); 1288 po spaleniu wieś została odbudowana przez Piotra Brauchitscha. Od jego nazwiska otrzymała nową nazwę i pozostawała w ręku jego potomków (Zimmermann VIII, 226); 1316 Jakusz z Ch. (USL, nr 54; RS 3632); 1335 kościół w Ch. zalegał z opłatą 1 gr. (RS 5409); 1348-1350 Henryk Brauchitsch (USL, nr 155, 171); 1357-1366 Bodo Brauchitsch (LBUS I, s. 332-333; APWr., Rep. 3, nr 3; UHLB I, nr 200, 213, 228, 622; USB, nr 208; APWr., Rep. 21, 1 A, s. 89, 90, 93, 102, 178, 307, 355, 377, 378); 1361 wieś Ch. (USL, nr 227); 1373 Henczel Brauchitsch, w 1393 wzmiankowany jako zmarły (USL, nr 294; APWr., AmWr., B 89.2, k. 12 v); 1399 Piotr plebanem w Ch. (Jungnitz I, 398); 1403 ks. Rupert I na prośbę br. Mikołaja, Piotra, Bartka i Tammona zw. Brauchitsch potwierdził ww. dok. Bolesława Rogatki z 1259 (USL, nr 396); 1405-1434 Piotr Brauchitsch (USL, nr 413, 624); 1410 wieś Ch. liczyła 30 ł.; dziesięcina należna była trzebnickim Cysterkom: z każdego 6 gr. albo dziesięcina polowa, razem 4 grz. bez 1 wiard. (USD, s. 265); 1414 wieś Ch. (Knie, 54); 1416 Daniel Brauchitsch, współdziedzic →Obory (APWr., Rep. 3, nr 941); 1418 Mikołaj Guntheri plebanem w Ch. (Jungnitz I, 399); 1426 br. Piotr, Bartko i Tammo Brauchitsch (USL, nr 566); 1435 Anna, wdowa po Piotrze Brauchitsch, zapisała 7 grz.r.cz. z jakichś dóbr (w Ch.?) na uposażenie ministerium ołtarza św. Mikołaja w kościele w Ch.; altarystą Jerzy Cerdonis z Ziębic; prawo patronatu nad ołtarzem przysługuje dziedzicowi Janowi Brauchitsch oraz Kasprowi i Bernardowi, s. ww. Piotra, również dziedzicom (AAWr., II b 1, k. 33 v); 1438-1441 Jan Brauchitsch (USL, nr 647, 681); 1441-1447 Tammo Brauchitsch z Ch. (Zimmermann VIII, 226; Sinapius I, 293); 1443 Piotr Brauchitsch z Brunowa (APWr., Rep. 3, nr 724); 1444 Jan Brauchitsch der Lange (USL, nr 692); 1449 Michał Brauchitsch, zakonnik w klasztorze Premonstratensów św. Wincentego we Wrocławiu (APWr., Rep. 135, inwentarz Rep. 67, nr 1242, s. 6442); 1449 Jan Brauchitsch oraz jego kuzyni, br. Kasper i Bernard Brauchitsch z Ch., całkowicie i ostatecznie zrzekli się na rzecz miasta Legnicy wszelkich praw, przywilejów i roszczeń wynikających z lokacji, dawnego posiadania, prawa, łaski, wolności oraz ich dawnych dok. odnośnie targu soli we wsi Ch. i korzystania z lasu miejskiego (Statheide) – od tej pory nie mogli już sprzedawać i kupować soli miary dużej i małej w granicach tej wsi z przyległościami, nie mieli też prawa do wolnego przewozu, karczunku i drewna zbieranego we wspomnianym lesie (USL, nr 743); 1450 Jan, Kasper i Bernard Brauchitsch (APWr., AmWr., B 89.4, k. 2 v); 1451 Kasper i Bernard Brauchitsch z Ch. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 8); 1459 Kasper Brauchitsch z Wyszanowa (InvG, s. 104); 1459-1463 br. Kasper i Bernard Brauchitsch z Wyszanowa (APWr., Rep. 135, inwentarz Rep. 76, nr 303, s. 10402, nr 315, s. 10418); 1465-1470 Kasper Brauchitsch (InvG, s. 116, 259); 1469 b. wr. Rudolf na prośbę Jana Brauchitsch, dziedzica wsi Ch. i patrona kościoła parafialnego, włączył uposażenie ministerium przy ołtarzu pw. św. Mikołaja, wakującego po śmierci ostatniego altarysty Daniela, do uposażenia kościoła; plebanem Krzysztof Necher (AAWr., II b 3, k. 45); 1471 Jan Brauchitsch ze Strzałkowic (APWr., AmWr., B 89.4, k. 51); 1485-1492 Jan Brauchitsch z →Obory (APWr., Rep. 3, nr 1015; Rep. 132a: Lubin, nr 29); 1488 Kasper Brauchitsch starostą w Górze (Sinapius I, 293); 1492-1498 br. Kasper i Bernard Brauchitsch (Schubert 1885, 32; APWr., Rep. 135, C 101, s. 26, nr 42; Sinapius I, 293); 1495 br. niedzielni Mikołaj, Jan i Tammo Brauchitsch sprzedali wikarym kolegiaty głogowskiej 6 grz.r.cz. (za 102 flor. i grz.) ze wsi Ch., zastrzegając prawo wykupu (AAWr., IV b 63, s. 346); 1495-1497 i 1500 wieś Ch. corocznie wymieniana w rejestrach dochodów wikarych kolegiaty głogowskiej; należne było 6 grz.; jako dziedzice Mikołaj, Jan i Tammo Brauchitsch; wspomniany folwark, kmiecie, zagrodnicy, rybniki, cz. dziedziczny i pastwiska; w 1497 i 1500 wspomniane kolejne 4 grz. płacone przez Tamona i Jana Brauchitsch (AAWr., IV b 63, s. 331, 370, 406; IV b 64, bs.); 1504 br. Jan, Mikołaj i Tammo Brauchitsch z Ch., s. Kaspra (Sinapius I, 293); 1504-1510 Tammo Brauchitsch z Ch. (APWr., AmWr., B 89.4, k. 123 v, 162-164); 1511-1531 Hieronim Brauchitsch (APWr., AmWr., B 89.4, k. 164-164 v; APWr., Rep. 132a: Lubin, nr 37, 38); 1511 Tammo Brauchitsch z Ch. sprzedał kanonikowi wrocławskiemu i altaryście w kościele parafialnym w Lubinie Janowi Kyttell 2 grz.r.cz. (za 10 węg. guld. i 10 grz.) na dobrach w Ch.: folwarku, dziedzicznym cz., kmieciach, zagrodnikach, stawach, łąkach, zagajnikach i wszystkich innych przynależnościach, zastrzegając prawo wykupu (APWr., Rep. 3, nr 842); 1514 Tammo i Jan Brauchitsch z Ch. sprzedali kolegiacie głogowskiej za 200 węg. guld. 12 węg. guld. na swoich dobrach i wsi Ch. (AAWr., Regesty książkowe, t. 32, s. 393); 1515 Tammo Brauchitsch z Ch. sprzedał wikarym kolegiaty głogowskiej 3 i guld.węg.r.cz. na cz. dziedzicznym, folwarku, sołtysie, zagrodnikach, młynie i wszystkich innych przynależnościach w Ch. (AAWr., DpkG, 1515.03.18)
2. Wieś na Równinie Lubińskiej, w obrębie Wysoczyzny Lubińskiej. Na S i E niewielkie deniwelacje – wysokości 150-155 m n.p.m. W części W rozległa strefa źródliskowa Chróstnika, lewobrzeżnego dopływu Baczyny; liczne tereny podmokłe i drobne cieki. Na znacznym odcinku Chróstnik stanowi N granicę wsi. Poziom dna doliny od 140 m n.p.m. w części źródliskowej do 131 m n.p.m. przy granicy N. Wysoczyzna opada ku dolinom cieków łagodnym skłonem w linii NE-SW, najwyraźniejszym w środkowej części wsi. Siedlisko wsi u podnóża wysoczyzny, na granicy z doliną rzeczną. Układ zabudowy w osi W-E, wzdłuż płytkiej doliny jednego z dopływów Chróstnika. Na nim młyn wodny na N od siedliska. Wieś o charakterze krótkiej ulicówki ze zwartą zabudową. Na N od drogi 3 folwarki, w tym 1 należący do kościoła. Zabudowa wiejska pojedyncza głównie po S stronie drogi. W części W duże, owalne nawsie. Główna droga wiejska przecięta kilkoma drogami prostopadłymi, w tym traktem Lubin-Legnica we E części wsi. W części W groble i kilka stawów różnej wielkości. Lasy w części S, natomiast na W i N dominują użytki zielone na madach i glebach murszowo-mineralnych i murszowatych. Grunty orne na glebach bielicowych i pseudobielicowych, ponadto w części N także gleby brunatne właściwe, wyługowane i kwaśne oraz czarne ziemie zdegradowane i gleby szare.
3. Na gruntach wsi zidentyfikowano kilka śladów osadnictwa PŚ, większość zlokalizowana w bliskim sąsiedztwie zabudowy siedliska (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. bez nr.: kościół ob. pw. Matki Bożej Bolesnej i cmentarz przykościelny. Ob. świątynia w formie z pocz. XVIII w., wzniesiona z wykorzystaniem elementów starszego założenia. Zachowana wieża zachodnia założona na planie kwadratu, w wyższych kondygnacjach wieloboczna; chron.: XV/XVI-XVIII w. (BN 2006, s. 204); Stan. bez nr., AZP 83/74-20: dwór na kopcu położony na płaskim i podmokłym terenie, w obrębie dawnego parku pałacowego. Obiekt w znacznym stopniu przebudowany w XVIII w. na romantyczne ruiny. Nasyp założony na planie czworoboku o wymiarach 32,5 x 35 m, otoczony fosą o szer. od 5 m w części N i E do 18-20 w S i W. Na majdanie czytelne ruiny kamiennej budowli założonej na planie prostokąta o wymiarach 32 x 21 m, być może zawierające elementy pierwotnego budynku; chron.: XIV-XV w. (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Brauchitschdorf; MAWr., sygn. MA/A/112, 289; WUOZLeg.; MAHGł.[2]; Weber II, 12-15; AB 1940, 281, 1942, 192; Treblin 1941b; 1941c; Kaletyn 1966, 139, 140; Pawłowski 1978, 216; Grundmann 1987, 144; Demidziuk 2001, 41, nr 29; Nowakowski 2008, 447; 2017, 280-281); Stan. bez nr.: domniemany dwór na kopcu o dawnej nazwie własnej Hünengrab, położony w obrębie płaskich łąk na SE od dawnej kolonii Eichwald i na SW od W krańca wsi. W latach 30. XX w. obiekt miał formę ziemnego kopca o wys. 3 m i śred. plateau 11 x 15 m; inw.: fr. cegieł, fr. ceramiki; chron.: PŚ (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Brauchitschdorf, sygn. 730, teczka Kr. Lüben; MAWr., sygn. MA/A/288, 289, 292[3]; Treblin 1940b; Nowakowski 2017, 281); Stan. bez nr.: siedziba rycerska, położona na płaskim terenie ok. 0,1 km na N od centralnej części wsi i na E od drogi z Ch. do Krzeczyna Wielkiego. Na mapie Reglera, widoczna jest murowana siedziba pańska otoczona fosą. Wg relacji mieszkańców wsi z okresu międzywojennego obiekt ten miał być położony na E od folwarku, w okolicy stawu. W końcu XIX w. czytelny był jeszcze wał; chron.: PŚ?, ON (APWr., WSPŚ, sygn. 729, teczka Kr. Lüben; Treblin 1940b)
[1] Dok. uważany jest ob. za niewiarygodny falsyfikat, sporządzony niedługo przed 1403.
[2] Uwagi: Stan. archiwalne nr 5, obecnie brak nr stan. w miejscowości.
[3] Uwagi: Stan. archiwalne nr 4.
