Chobienia (niem. Köben), gm. Rudna[1] [SWŚ I, s. 70-80]
Hobena (1238); Coben (1259); Chobena (1293-1300); Cobona (1300-1305); Kabin (1316); Chobena (ok. 1325); Kowin (1375); Kobin (1376); Köwyn (1378); Kobin (1407); Kabyn (1440); Köben (1465)
archiprezbiteriat ścinawski (1376)
dystrykt ścinawski (1316); dystrykt górowski (1440)
1. 1238 ks. Henryk II Pobożny wystawił dok. w Ch. (SUb II, nr 146; RS 514); 1259 Klemens z Ch. kapelanem ks. Konrada I (SUb III, nr 304; RS 1009); 1293 Bartłomiej z Ch. (SUb VI, nr 103; RS 2278); 1300 Albert plebanem w Ch. (SUb VI, nr 430; RS 2591); 1314-1318 magister Erinbert z Ch. kanonikiem głogowskim (Gerlic 1993, 212); 1316 wzmiankowana Ch. (APWr., Rep. 133: Chobienia, nr 1-2); ok. 1325 na uposażenie utworzonego z Ch. kanonikatu VIII kolegiaty głogowskiej składały się: przewoźne (naulum); 3 ł. w Ch. przeznaczone na folwark (pro allodio); co dziesiąta ryba z Odry na dystansie mili; co dziesiąta ryba z rybników; 2 grz. i 8 sk. z miasta (in civitate) Ch.; parcela plebańska (area plebani) położona naprzeciwko dworu ks. (curia ducis); ze wsi Jerzmanice pod Złotoryją 300 miar zboża: po 100 miar pszenicy, żyta i owsa; dziesięcina ze wsi →Miłogoszcz z wyjątkiem gospodarstwa rycerskiego; dziesięcina ze wsi →Bartsch; dziesięcina ze wsi →Brodowice z wyjątkiem gospodarstwa rycerskiego; dziesięcina polowa ze wsi →Chełm; dziesięcina polowa z folwarku ks. w Ch. (allodium ducis); 2 łąki: Grud [Grädt] i Propona Luca/Pompowaluca [Pfaffen Wiese]; ogród w →Brodowicach; wieś Zabiele ze wszystkimi prawami i pełną zwierzchnością (Jungnitz II, 5, 115, 194; APWr., Rep. 135, inwentarz Rep. 76, nr 314, s. 10414-10418); 1376 kościół w Ch. (Heyne II, 97; Neuling, 129); 1375 wspomniany jaz na Odrze w K. (CDS XVII, s. 9); 1378 kanonik głogowski Piotr Prittwitz sprzedał br. Janowi i Mikołajowi Schefer za 35 grz. 3 ł. pola w Ch., położone k. kościoła św. Marii Magdaleny i należące do kanonikatu w Ch., wraz z lasami, łąkami i pastwiskami oraz robocizną z ogrodu; Piotr zastrzegł sobie i kapitule cz. z ww. ł. i ogrodu; nabywcy byli odtąd zobowiązani do wypłacania Piotrowi 3 i grz.r.cz., na Boże Narodzenie mieli dawać 6 kur, na Wielkanoc 3 szynki i 3 kopy jaj (APWr., Rep. 4b, nr 178); 1389 porozumienie między radą miasta Ch. a Janem z →Orska w sprawie placu (Anger) przed dworem (Hof) należącym do Jana, a położonym k. kościoła św. Marii Magdaleny (APWr., Rep. 135, D 366 gg, s. 58-59); 1407 b. wr. Wacław orzekł w sporze o obsadę kościoła parafialnego w Ch., wakującego po śmierci plebana Jana Schulderbein, przysądzając godność plebana Baltazarowi Niemands (APWr., Rep. 76, nr 139); 1418 przy okazji potwierdzenia praw miejskich Ch. wspomniano, że miasto rozciągało się [w kierunku N] do granic [dóbr] Szymona Sack (Tschersich 1928, 29); 1424 Henryk Symelwiz, pleban Ch., kanonikiem głogowskim i pisarzem ks. Bolka I cieszyńskiego (InvG, s. 7); 1440 Jan Thauer z Ch. sprzedał wieczyście br. Piotrowi, Szymonowi, Henrykowi, Stefanowi i Janowi Sack folwark w Ch. położony przy kościele św. Marii Magdaleny wraz ze wszystkimi przynależnościami, cz., polami uprawianymi i nieuprawianymi, zagrodami, zagrodnikami, cz. zagrodniczymi, daninami, siedzibami (gesesen), budynkami, łąkami, pastwiskami, zagajnikami, lasami, górami, dolinami, stawami, miejscami na stawy, młynami, miejscami na młyny, prawami połowu (APWr., Rep. 4b, nr 32zzz); 1465 Szymon Sack z Ch. (APWr., Rep. 133: Chobienia, nr 6); 1476 Szymon Sack z Ch. oświadczył, że nie miał żadnych praw do 1 ł. pola położonego auf Köbener k. kościoła św. Marii Magdaleny; ł. ten należał dziedzicznie do chobieńskiego kanonikatu (Thümerei), a posiadał go podówczas Jan Buchwalder (APWr., Rep. 135, D 366 gg, s. 84)
2. Wieś w obrębie Pradoliny Głogowskiej (w N części), Obniżenia Ścinawskiego (w części S i na prawym brzegu Odry oraz Wzgórz Dalkowskich (część W). Większość obszaru pagórkowata, z deniwelacjami od kilku do ok. 20 m. Izolowane wzniesienia o wysokości 123-128 m n.p.m. Liczne płytkie doliny cieków oraz tereny źródliskowe. Wzniesienia w osi N-S w środkowej części wsi stanowią wododział – odpływ cieków na W i E. Wysokość terenu wzrasta w SW części w obrębie Wzgórz Polkowickich, części Wzgórz Dałkowskich. W ich obrębie znaczne nachylenia oraz liczne suche dolinki denudacyjne. Najwyższa kulminacja o wysokości 156 m n.p.m. Wysoczyzna wyraźną krawędzią opada na E, ku dolinie Odry, tworząc skarpę o maksymalnej wysokości 10 m. Dno doliny Odry na wysokości ok. 85 m n.p.m. Zabudowa siedliskowa Ch. o układzie ulicówki w osi N-S wzdłuż skarpy doliny Odry. Od S do siedliska wsi przylega zabudowa miejska Chobieni. Gospodarstwa na planie zamkniętych czworoboków lub pojedyncze, po obu stronach drogi. W centralnej części wsi kościół. Większość terenu podmokła, porośnięta lasem łęgowym, jedynie w części N użytki zielone utworzone na madach. W lewobrzeżnej części niewielkie płaty lasów na SW i NW. Na gruntach ornych w sąsiedztwie koryta Odry dominują mady, na pozostałym obszarze – gleby brunatne właściwe oraz wyługowane i kwaśne.
3. Na gruntach rozciągających się wokół dawnej wsi Ch., na N i E od jej siedliska, zlokalizowano kilka śladów osadnictwa PŚ (WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. nr 3, AZP 78/70-23: grodzisko, dawna nazwa własna Schwedenschanze.Obiekt położony na krawędzi wysoczyzny przylegającej do doliny Odry ok. 2 km na N od wsi. Założenie obronne zachowane w postaci wału wzniesionego na planie wycinka koła o zachowanej dług. 116 m i wys. do 5 m. Na zewnątrz wału od strony N widoczne relikty suchej fosy. Prawdopodobnie gdzieś w odcinku wału przylegającego do płaskowyżu, być może w miejscu współczesnego wjazdu, znajdowała się brama. Położony w kotlince między wałami majdan ma śred. ok. 43 m. W 2010 r., w ramach badań wykopaliskowych na grodzisku, założono 3 wykopy zlokalizowane w N i S części założenia. Pełen przekrój stratygrafii stanowiska uzyskano w wykopie nr I obejmującym wał i część majdanu, natomiast z wykopów nr II i III, ulokowanych przy wewnętrznym skłonie wału, otrzymano dane na temat konstrukcji wału i sposobu zagospodarowania majdanu. Badania wykazały, że obiekt ten funkcjonował w ramach 2 faz rozwojowych, po czym po zniszczeniu jego teren był ponownie przez krótki czas zasiedlony. W 1. fazie wzniesiono wał, którego lico zewnętrzne obłożono płaszczem glinianym. Lico wewnętrzne wału nie zachowało się, jednak można przypuszczać, że wyznaczały je czytelne w profilach ślady pionowo wbitych słupów. W 1. fazie wał miał szer. ok. 4-4,5 m, a jego zasadniczy trzon stanowiła konstrukcja rusztowa obsypana gliną i piaskiem. Wyżej konstrukcja rusztowa miała prawdopodobnie zredukowaną formę. Belki wzdłużne ułożone były jedynie w kilku rzędach przy licach wału, zaś jego jądro wypełniano ziemią przemieszaną z gliną. W 2. fazie wał, który nie wykazywał śladów zniszczenia, rozbudowano głównie kosztem powierzchni wewnętrznej grodu. Od zewnątrz lico wału obsypano warstwą gliniastej ziemi, w obrębie której nie stwierdzono śladów konstrukcji drewnianych. Z kolei od wnętrza grodu, w pierwszym etapie rozebrano zapewne część starego wału, po czym wzniesiono jego kolejny segment o szer. ok. 1,5 m. Również w tym wypadku lico wewnętrzne wzmacniały wbite w pewnych odstępach słupy. Smugi po belkach wzdłużnych i poprzecznych świadczą, że także ta część wału wzniesiona została w konstrukcji rusztowej. Wał 2. fazy uległ zniszczeniu w wyniku pożaru, o czym świadczą odsłonięte przy licu zewnętrznym spalone belki konstrukcyjne oraz przepalona glina i węgle drzewne stanowiące jego rozsypisko. Zabudowa wnętrza grodu z 1. fazy osadniczej zachowała się słabo. W wykopie I zarejestrowano warstwę kulturową, na której zalegały 2 oddzielone od siebie skupiska kamieni o układzie równoległym do przebiegu wału. Warstwa ta w sposób płynny przechodziła w wypełnisko jamy (ob. nr 3). Jak się wydaje, wspomniane bruki, na których zalegały warstwy popiołu z fr. ceramiki i kości zwierzęcych mogły wyznaczać poziom użytkowy budynku mieszkalnego przylegającego do wału. Od strony majdanu grodu do wspomnianych bruków przylegała owalna jama o wymiarach 3 x 4 m i głębokości ok. 1 m. Obiekt ten miał nieckowaty przekrój, wyłożone gliną ścianki i być może pełnił funkcję cysterny do magazynowania wody. W związku z przebudową grodu, w drugiej fazie jego funkcjonowania, kamienne bruki przykryte zostały nową sekcją wału, a przylegająca do nich jama została częściowo zasypana i wypłycona. Podobne sekwencje stratygraficzne odkryto w wykopach nr II i III ulokowanych w N części majdanu grodziska. Z 1. fazą użytkową wiąże się warstwę kulturową i podłużne owalne jamy o przekroju wanienkowatym, stanowiące zapewne zagłębioną część budynków mieszkalnych. W części nadziemnej budynki miały prawdopodobnie konstrukcję zrębową, stabilizowaną pionowo wbitymi słupami, których 2 negatywy odsłonięto po obu stronach jednej z jam. Nie wiadomo jak wyglądała zabudowa majdanu w 2. fazie funkcjonowania grodu. Wydaje się, że jej zasięg był ograniczony. Użytkowanie w tym czasie założenia poświadcza występująca na jego terenie druga warstwa kulturowa, na której stropie zalegało przepalone rozsypisko wału. Po zniszczeniu grodu jego teren był po jakimś czasie ponownie zasiedlony, jednak już bez wyraźnych modernizacji założenia. W wykopie nr I odkryto ślady zagłębionego budynku, który tak jak wcześniejsze, wzniesiono w strefie położonej bezpośrednio za wałem; inw.: fr. ceramiki, osełki, przęślik i gliniany guz, szydła kościane i żelazne, nóż żelazny i nóż z wolutowym zakończeniem rękojeści, fr. topora, fr. kamiennego brusa, 2 szklane paciorki dwustożkowate, niewielkie brązowe kółko, kości zwierzęce i rybie łuski; chron.: na podstawie badań dendrochronologicznych próbek drewna pobranych z przepalonych konstrukcji 2. fazy wału stwierdzić można, że powstał on ok. 855-860 r., natomiast jego starsza faza zapewne kilkanaście lat wcześniej, być może ok. lat 848-850. Kres funkcjonowania warowni datować należy na przełom IX-X w. (APWr., WSPŚ, sygn. 779, teczka Köben; MAWr., sygn. MA/A/112, 278, 282, 299, 393, 394, 465b; WUOZLeg.; MAHGł.; Schl. Vorz. I/1870, 32; Hellmich 1930, 42; AB 1935, 29; 1942, 254; Ant. Wart., 31; Inf. KZA 1964, 72-73; Kaletyn 1965a, 280; KL 1968, 45-46; Lodowski 1980, 177, 226; Czapla 2014, 162; Biermann, Kieseler, Nowakowski 2011; 2012; 2014; 2016); Stan. nr 4, 6, AZP 74, 75/70-23: osada zlokalizowana na krawędzi wysoczyzny przylegającej do doliny Odry ok. 0,25 km na N od grodziska; inw.: fr. ceramiki; chron.: starsze fazy WŚ (WUOZLeg.; MAHGł.; Czapla 2014, 162); Stan. nr 10, AZP 80/70-23: osada położona na krawędzi wysoczyzny przylegającej do doliny Odry ok. 0,3 km na S od grodziska; inw.: fr. ceramiki; chron.: starsze fazy WŚ (WUOZLeg.; MAHGł.; Czapla 2014, 162); Stan. nr 12, AZP 83/70-23: osada położona na stoku łagodnie opadającym w kierunku Odry, ok. 0,3 km na N od reliktów kamiennego kościoła we wsi. Stan. jest prawdopodobnie kontynuacją osady WŚ (stan. 32) położonej kilkadziesiąt m na S, od której oddzielone jest niewielką dolinką; inw.: fr. ceramiki; chron.: starsze fazy WŚ (WUOZLeg.; MAHGł.; Czapla 2014, 163); Stan. nr 19, AZP 65/70-23: osada położona na wysoczyźnie, na N stoku niewielkiego wyniesienia o dawnej nazwie własnej Hexenberg ok. 1 km na NW od miasteczka, po lewej stronie drogi do →Nieszczyc; inw.: fr. ceramiki; chron.: WŚ (MAWr., sygn. MA/A/112, 280, 282; WUOZLeg.; MAHGł.); Stan. nr 25, AZP 71/70-23: osada położona na stoku wysoczyzny ok. 0,8 km na NW od ruiny kościoła we wsi, za zabudowaniami dawnego przysiółka Chobinek; inw.: fr. ceramiki; chron.: starsze fazy WŚ (WUOZLeg.; MAHGł.; Czapla 2014, 163); Stan. nr 32, AZP 84/70-23: osada położona na łagodnie opadającym w kierunku Odry zboczu ok. 0,25 km na N od reliktów kamiennego kościoła we wsi. Podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w 1993 r. przebadano obszar o wymiarach 30 x 100 m, na terenie którego zarejestrowano ponad 150 jam, z których większość datować można na XI-XII w. Reprezentowały je: a) głębokie jamy zasobowe o owalnym zarysie i gruszkowatym bądź trapezowatym przekroju, b) płytkie jamy o planie wydłużonego owalu i nieckowatym lub wanienkowatym przekroju, c) niewielkie zagłębienia o owalnym bądź prostokątnym planie i wanienkowatym przekroju, d) pojedyncze paleniska, e) dołki posłupowe. W przebadanej części osady nie udało się odkryć reliktów budynków mieszkalnych. Próbę rekonstrukcji rozplanowania osady podjęto na podstawie danych pośrednich, w tym na podstawie lokalizacji i rozplanowania długich owalnych jam, zwykle wiązanych z budynkami mieszkalnymi. Wystąpiły one na całej powierzchni wykopu, jednak znaczne ich zagęszczenie zarejestrowano w N części osady, położonej bliżej brzegu rzeki. Skupisko podobnych jam odsłonięto także w sąsiedztwie dużych rozmiarów obiektu nr 160. Ogólnie zabudowa osady rozplanowana była równolegle do opadającego w kierunku Odry stoku. W centralnej części przebadanego obszaru znajdowała się niezabudowana przestrzeń, prawdopodobnie rodzaj placu lub szer. drogi; inw.: fr. ceramiki naczyniowej, 6 denarów krzyżowych z 2. poł. XI w., odkrytych w skupisku przy krawędzi jamy nr 165, kabłączek skroniowy, datowany na 2. poł. XI-1. poł. XII w., 6 noży, szydło żelazne, ośnik, 2 okucia i kabłąk wiadra, półkosek, klucz hakowaty, fr. masywnego przebijaka, żużle żelazne, 1 przęślik wykonany z fr. naczynia, kilka kamiennych osełek, 3 szydła kościane i fr. igły. W 1934 r. na terenie stan. znaleziono kamień żarnowy; chron.: na podstawie analizy zabytków ruchomych odkrytych na osadzie, w jej rozwoju wyróżniono 3 fazy osadnicze. Do najstarszej datowanej na VIII-IX w. należą fr. ceramiki niezdobionej, górą obtaczanej nawiązujące do typu praskiego. Występowały one w zespołach przemieszanych oraz wyłącznie w jamach nr 41 i 58. Kolejna faza osadnicza, datowana na IX-X w. reprezentowana jest przez liczniej występujące fr. naczyń zdobionych w górnych partiach motywami grzebykowymi, w tym typu Menkendorf oraz poziomymi żłobkami, nawiązującymi do typu Tornow. Prócz tego odkryto naczynia zdobione listwami plastycznymi umieszczonymi na szyjkach naczyń i dodatkowo zdobione motywami grzebykowymi, co pozwala je zaliczyć do tzw. dalkowsko-obrzańskiej grupy wyrobów ceramicznych. Najmłodszy wariant ceramiki wywodzący się z tradycyjnego garncarstwa plemiennego reprezentują na osadzie wyroby całkowicie obtaczane, zdobione szer. pasmami grzebykowymi, obejmującymi znaczną część górnej partii brzuśca, zaliczane w materiałach dolnośląskich do tzw. typu Solniki-Lipowiec, datowanego na 2. poł. X w. Na stanowisku czysty materiał z 2. fazy osadniczej zawierały jedynie obiekty nr 63 i 159. Najliczniejszą część zabytków ruchomych wiązać można z 3. fazą rozwoju osady, datowaną na XI-XII w. Reprezentują je naczynia określane jako tzw. ceramika wczesnopolska (MAWr., sygn. MA/A/112, 286, 394b; WUOZLeg.; MAHGł.; Biermann, Kieseler, Nowakowski 2011; 2012; 2016; Czapla 2014, 163); Stan. nr 53, AZP 104/70-23: kościół ob. pw. św. Idziego i cmentarzysko szkieletowe położone na krawędzi wysoczyzny przylegającej do doliny Odry, na E od drogi przez dawną wieś. Podczas prac archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na terenie kościoła w 1979 r. założono kilka wykopów sondażowych wzdłuż jego murów oraz w obrębie nawy i prezbiterium, dzięki czemu odsłonięto pełen zarys świątyni. Mury nawy kościoła o grubości 1,15 m zbudowano z dużych rozmiarów kamieni polnych łączonych zaprawą wapienną. Ich lica wyrównano wypełniając szczeliny mniejszymi kamieniami i fr. cegieł. W gruzie zalegającym we wnętrzu stwierdzono fr. tynku ze śladami polichromii. Mury prezbiterium zbudowano z cegieł o układzie gotyckim na fundamencie z dużych głazów narzutowych. Od E prezbiterium zamknięte było prostą ścianą z 3 przyporami. W ścianie nawy od W odsłonięto ślady portalu uskokowego, rozszerzającego się w kierunku wnętrza. W kilku miejscach we wnętrzu kościoła natrafiono na fr. posadzki wykonanej z ceramicznych kwadratowych płytek o wym. 20 x 21 x 7 cm. Na podstawie wyników badań stwierdzono, że kościół miał prostokątną nawę, do której przylegało nieco węższe, prosto zamknięte prezbiterium, do którego od N dostawiona była zakrystia. W zwieńczenie muru świątyni wtórnie wmurowany piaskowcowy krzyż pojednania; inw.: nieliczne fr. ceramiki Ś i ON, fr. szkła okiennego, gwoździe, fr. tynku ze śladami polichromii; chron.: wg Kozaczewskiego kościół z XIII w., wg Pilcha z 1. poł. XIV w. (APWr., WSPŚ, sygn. 779, teczka Köben; MAWr., sygn. MA/A/282; WUOZLeg.; MAHGł.; IHA- SiT Wr.; Silesia, 69; Lutsch II, 643; Michael, 132-133; Pilch 1978, 32-33; Kozaczewski I, 27; Wojtucki, Zobniów 2017, 314)
[1] Przedlokacyjna Chobienia miała najpewniej charakter osady o charakterze wiejskim, usytuowanej przy przeprawie przez Odrę wzdłuż dzisiejszej ul. Górnej. Znajdował się tu dwór ks. (curia ducis) oraz kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny, przekształcony w początku XIV w. w jeden z głogowskich kanonikatów. Przed 1322 r. w bezpośrednim sąsiedztwie założono miasto na prawie niemieckim (zob. RS 4226). W średniowieczu nie rozróżniano między Chobienią – miastem a Chobienią – wsią, na co niewątpliwie miał wpływ otwarty charakter miasteczka. Konieczna stała się zatem selekcja materiału źródłowego. Wybrano wyłącznie te wiadomości, które można z pewnością odnieść do rozciągających się na północ od chobieńskiego rynku terenów wiejskich. Wieś Chobienia wzmiankowana jest zresztą dowodnie dopiero w końcu XVIII w.; składała się podówczas z dwóch folwarków, czyli dawnego folwarku ks. i kanonickiego (Zimmermann X, s. 419). Według wizytacji z lat 1670, 1679 i 1687/88 dawny kościół kanonicki zwany Dohm Kirch, a noszący w tym czasie wezwanie św. Idziego, był opuszczony i pozostawał w ruinie (ecclesia extra oppidum seu in canonicatu situata […], seddeserta etruinamminans, zob. Jungnitz II, s. 116, 195, 498). Pominięto np. wzmiankę o ufundowaniu w 1470 r. przez Henryka Dohna ołtarza pw. Wszechmogącego Boga i NMP w kościele parafialnym w Chobieni (APWr., Rep. 133: Chobienia, nr 7; AAWr., II b 3, k. 24 v-25), gdyż chodzi przypuszczalnie o późniejszy kościół pw. św. św. Piotra i Pawła na terenie miasta. Dodajmy, że na południe od miasta znajdował się kolejny folwark, poświadczony od 1316 r., kiedy to Arnold Zedlitz uzyskał od ks. Jana ścinawskiego potwierdzenie swoich praw do niego (zob. APWr., Rep. 133: Chobienia, nr 1-2).
